DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0022
20
Tadeusz Jurkowlaniec
wnękę, wyszczerbioną przy krótszych bokach, a górna - przez rumowisko skalne po-
dobne do rozległego gołoborza znajdującego się wyżej, na lewo od krzyża. Bruzdy
między blokami skał zaznaczono na wierzchołku Kalwarii oraz na stropie niszy. Jej
ścianki różnią się sposobem opracowania. Tylną pokrywają gęste, wertykalne nacięcia
wykonane narzędziem o łukowatej krawędzi tnącej (dłutem, ciosłem lub młotkiem mu-
rarskim); są to ślady albo zgrubnego wybierania materiału, albo skucia jakiegoś przed-
stawienia. Natomiast przez podłogę groty, również przekutą lub niedopracowaną,
przebiegają linie, które sąjakby kontynuacją zagłębień wyrytych wyżej, i opadają zyg-
zakmi na węższą, gładką partię Skały Czaszki. Rysę przy stopie Judasza poszerzono,
wykuwając bruzdę (szczelinę, którą spływała krew Ukrzyżowanego?), a naprzeciwle-
gły fragment Golgoty pozostawiono ze śladami po razach żelaza wzdłuż szkicowej linii
(il. 12-15). Dolną część obszaru w lewym (zachodnim) kącie płaskorzeźby (poniżej krzy-
ża i dużego gołoborza) zajmuje postać klęczącego w wykroku32. Mężczyzna ów - ubrany
w długą, obszerną tunikę, przewiązaną nad biodrami, i w długi kaptur - przysiadł na
pięcie prawej nogi, zgiętej w kolanie; a lewą, sztywno wyprostowaną, wysunął do przodu
i zaparł stopę na ramie tympanonu. Dłoń uniesionej prawicy przytknął płasko do bocznej
ścianki skrajnego bloku na kopule „czaszki" w geście powstrzymywania czy też podpie-
rania. Dłoń drugiej ręki (słabo czytelnej skutkiem jej szkicowego potraktowania) wsparł
na udzie wyciągniętej nogi, w sposób znamienny dla osób z mozołem dźwigających cię-
żary. A zatem habitus postaci może świadczyć, że mamy do czynienia z wyobrażeniem
osoby zapobiegającej niszczeniu Golgoty, rozkopywanej przez mężczyznę (tu Judasz nie
nosi charakterystycznego kapelusza), chroniącej wnękę przed zawałem nadwieszonego
nad nią rumowiska. Próbę objaśnienia sceny, niespotykanej w tekstach i w ikonografii
legendy, podejmę w dalszej części artykułu.
W lewej (zachodniej) partii środkowej strefy tympanonu przedstawiono wydarzenia,
które rozgrywały się po przeniesieniu trzech znalezionych krzyży na plac miejski (il. 7-10;
pl. 2 na s. 65):
7-8) cesarzowa i stojąca za nią dwórka gestykulują, zapewne dyskutują, jak rozpoznać
Krzyż Chrystusa spośród trzech ustawionych pionowo narzędzi kaźni - dwóch w typie
crux commissa i jednego - crux immissa, o ukośnie ściętych krańcach belki pozio-
mej33. Następnie ukazano rozwiązanie tego problemu. Helena klęczy z modlitewnie
złożonymi dłońmi przed Krzyżem (crux immissa), który nachylono tak, by położyć na
32 Nie sposób przyjąć, że postać w kapturze jest wyobrażeniem chrześcijanina modlącego się na Golgocie (jakby odda-
jącego cześć Wenerze); zob. wyżej przyp. 29. Na temat postawy klęczącej zob. np.: Przemysław MROZOWSKI,
„Genuflection in Medieval Western Culture. The Gesture of Expiation - the Praying Posture", Acta Poloniae Historica
68, 1993, s. 5-26; Jean-Claude SCHMITT, Gest w średniowiecznej Europie, tłum. Hanna ZAREMSKA, Warszawa
2006, s. 314-329.
33 Interesujące byłoby wyjaśnienie takiego wyróżnienia narzędzia Męki Pańskiej. Krzyż o ukośnie przyciętych ramio-
nach występuje również na miniaturze Herakliusz wnosi Krzyż do Bazyliki Grobu Chrystusa w Jerozolimie w Komenta-
rzu Aleksandra do Apokalipsy (ok. 1270), a także w malowanym cyklu Herakliusza w Fraurombach (obecnie dzielnica
Schlitz, Landkreis Vogelsbergkreis, Hesja), współczesnym przedstawieniu malborskiemu, oraz w scenach legendy Krzy-
ża na XV-wiecznych freskach w Andrii (Apulia). - ALEXANDER MINORYTA, Expositio in Apocalypsim, Cambridge
University Library, MS. Mm. 5. 31, fol. 81v. - <http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-MM-00005-00031/166>; Margit
KRENN, Die Wandmalereien in Fraurombach, [Petersberg 2009], il. 27, 30 na s. 23, 30; Barbara BAERT, „The Legend
of the True Cross Reconsidered. A Discovery in the Grotto Church of Andria, Italy (fifteenth century)", Artibus et
Historiae 33, 2012, nr 66, il. 1, 4a, 5. Zob. też: Gia TOUSSAINT, „Die Kreuzzuge und die Erfindung des Wahren
Kreuzes", [w:] Hybride Kulturen im mittelalte rlichen Europa. Vortrage und Workshops einer internationalen Friihlings-
schule I Hybride Cultures in Medieval Europe. Papers and Workshops of an International Spring School, hg. Michael
BORGOLTE, Bernd SCHNEIDMULLER, [Berlin 2010] (Europa im Mittelalter, 16), s. 151-169.
Tadeusz Jurkowlaniec
wnękę, wyszczerbioną przy krótszych bokach, a górna - przez rumowisko skalne po-
dobne do rozległego gołoborza znajdującego się wyżej, na lewo od krzyża. Bruzdy
między blokami skał zaznaczono na wierzchołku Kalwarii oraz na stropie niszy. Jej
ścianki różnią się sposobem opracowania. Tylną pokrywają gęste, wertykalne nacięcia
wykonane narzędziem o łukowatej krawędzi tnącej (dłutem, ciosłem lub młotkiem mu-
rarskim); są to ślady albo zgrubnego wybierania materiału, albo skucia jakiegoś przed-
stawienia. Natomiast przez podłogę groty, również przekutą lub niedopracowaną,
przebiegają linie, które sąjakby kontynuacją zagłębień wyrytych wyżej, i opadają zyg-
zakmi na węższą, gładką partię Skały Czaszki. Rysę przy stopie Judasza poszerzono,
wykuwając bruzdę (szczelinę, którą spływała krew Ukrzyżowanego?), a naprzeciwle-
gły fragment Golgoty pozostawiono ze śladami po razach żelaza wzdłuż szkicowej linii
(il. 12-15). Dolną część obszaru w lewym (zachodnim) kącie płaskorzeźby (poniżej krzy-
ża i dużego gołoborza) zajmuje postać klęczącego w wykroku32. Mężczyzna ów - ubrany
w długą, obszerną tunikę, przewiązaną nad biodrami, i w długi kaptur - przysiadł na
pięcie prawej nogi, zgiętej w kolanie; a lewą, sztywno wyprostowaną, wysunął do przodu
i zaparł stopę na ramie tympanonu. Dłoń uniesionej prawicy przytknął płasko do bocznej
ścianki skrajnego bloku na kopule „czaszki" w geście powstrzymywania czy też podpie-
rania. Dłoń drugiej ręki (słabo czytelnej skutkiem jej szkicowego potraktowania) wsparł
na udzie wyciągniętej nogi, w sposób znamienny dla osób z mozołem dźwigających cię-
żary. A zatem habitus postaci może świadczyć, że mamy do czynienia z wyobrażeniem
osoby zapobiegającej niszczeniu Golgoty, rozkopywanej przez mężczyznę (tu Judasz nie
nosi charakterystycznego kapelusza), chroniącej wnękę przed zawałem nadwieszonego
nad nią rumowiska. Próbę objaśnienia sceny, niespotykanej w tekstach i w ikonografii
legendy, podejmę w dalszej części artykułu.
W lewej (zachodniej) partii środkowej strefy tympanonu przedstawiono wydarzenia,
które rozgrywały się po przeniesieniu trzech znalezionych krzyży na plac miejski (il. 7-10;
pl. 2 na s. 65):
7-8) cesarzowa i stojąca za nią dwórka gestykulują, zapewne dyskutują, jak rozpoznać
Krzyż Chrystusa spośród trzech ustawionych pionowo narzędzi kaźni - dwóch w typie
crux commissa i jednego - crux immissa, o ukośnie ściętych krańcach belki pozio-
mej33. Następnie ukazano rozwiązanie tego problemu. Helena klęczy z modlitewnie
złożonymi dłońmi przed Krzyżem (crux immissa), który nachylono tak, by położyć na
32 Nie sposób przyjąć, że postać w kapturze jest wyobrażeniem chrześcijanina modlącego się na Golgocie (jakby odda-
jącego cześć Wenerze); zob. wyżej przyp. 29. Na temat postawy klęczącej zob. np.: Przemysław MROZOWSKI,
„Genuflection in Medieval Western Culture. The Gesture of Expiation - the Praying Posture", Acta Poloniae Historica
68, 1993, s. 5-26; Jean-Claude SCHMITT, Gest w średniowiecznej Europie, tłum. Hanna ZAREMSKA, Warszawa
2006, s. 314-329.
33 Interesujące byłoby wyjaśnienie takiego wyróżnienia narzędzia Męki Pańskiej. Krzyż o ukośnie przyciętych ramio-
nach występuje również na miniaturze Herakliusz wnosi Krzyż do Bazyliki Grobu Chrystusa w Jerozolimie w Komenta-
rzu Aleksandra do Apokalipsy (ok. 1270), a także w malowanym cyklu Herakliusza w Fraurombach (obecnie dzielnica
Schlitz, Landkreis Vogelsbergkreis, Hesja), współczesnym przedstawieniu malborskiemu, oraz w scenach legendy Krzy-
ża na XV-wiecznych freskach w Andrii (Apulia). - ALEXANDER MINORYTA, Expositio in Apocalypsim, Cambridge
University Library, MS. Mm. 5. 31, fol. 81v. - <http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-MM-00005-00031/166>; Margit
KRENN, Die Wandmalereien in Fraurombach, [Petersberg 2009], il. 27, 30 na s. 23, 30; Barbara BAERT, „The Legend
of the True Cross Reconsidered. A Discovery in the Grotto Church of Andria, Italy (fifteenth century)", Artibus et
Historiae 33, 2012, nr 66, il. 1, 4a, 5. Zob. też: Gia TOUSSAINT, „Die Kreuzzuge und die Erfindung des Wahren
Kreuzes", [w:] Hybride Kulturen im mittelalte rlichen Europa. Vortrage und Workshops einer internationalen Friihlings-
schule I Hybride Cultures in Medieval Europe. Papers and Workshops of an International Spring School, hg. Michael
BORGOLTE, Bernd SCHNEIDMULLER, [Berlin 2010] (Europa im Mittelalter, 16), s. 151-169.