DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0038
36
Tadeusz Jurkowlaniec
szpitala Panny Marii w Jerozolimie" nie czynią nic złego, a pod względem duchowym
i świeckim wypełniają swe obowiązki114. Nie wiadomo, czy wygotowanie dokumentu
było głównym celem spotkania i jak długo ono trwało. Zorganizowano je na polecenie
Dietricha von Altenburg w ramach szerszej akcji przeciw suplikom Kazimierza III Wiel-
kiego (1333-1370) i arcybiskupa Janisława (1317-1341), złożonym w kurii papieskiej naj-
później wiosną 1335 r. Skargi dotyczyły ziem odjętych Królestwu oraz przestępstw
popełnionych przez Zakon - rzezi chrześcijan, a także zniszczeń i rabunków kościołów na
obszarach archidiecezji gnieźnieńskiej115. Zgromadzeni w Malborku rozmawiali nie tylko
o napiętych stosunkach polsko-krzyżackich, ale zapewne również o konflikcie między
papiestwem a cesarzem (członkowie konwentów Zakonu w Rzeszy i franciszkanie spiry-
tualni należeli do obozu politycznego Ludwika IV Bawarskiego), o zbrojnej chrystianiza-
cji prowadzonej przez Zakon i działalności ewangelizacyjnej braci mniejszych na
Litwie116. Może wymieniano również uwagi na temat sytuacji w Ziemi Świętej oraz trwa-
jącej rozbudowy zamku malborskiego. W 2. tercji XIV w. sprawy kościelno-polityczne
i gospodarczo-prawne nie były wyłącznym przedmiotem relacji krzyżaków z franciszka-
nami. O ówczesnych związkach kulturalnych elity intelektualnej pruskich minorytów
z dostojnikami Zakonu świadczy przekład Ksiąg Proroków Starego Testamentu, pióra bli-
żej nieznanego „brata Clausa Cranca, kustosza w Prusach" dla Siegfrieda von Dahenfeld,
pełniącego urząd wielkiego marszałka i zarazem komtura królewieckiego od 4 paździer-
nika 1346 do śmierci w dniu 12 marca 1360 r.117
Nawet tak pobieżny przegląd wypadków dziejowych w czasach zbliżonych do momentu
ukończenia prac przy kaplicy św. Anny (ok. 1340) uprawdopodabnia rozpoznanie zakonni-
ka na płaskorzeźbie jako franciszkanina czynnego w Jerozolimie. Scena nie jest związana
bezpośrednio z historią znalezienia Krzyża przez cesarzową Helenę, ale, zgodnie z teksta-
114 Preuffisches Urkundenbuch, Bd. 3. 1 (1335-1341), hg. Max HEIN, Marburg 1975, s. 10-11, nr 17 (Malbork, 22 VIII
1335). Kilka dni później podobny dokument sporządzili również przeorzy konwentów dominikańskich w Elblągu,
Gdańsku, Chełmnie, Toruniu, Tczewie i w Brześciu Kujawskim. - Preuffisches Urkundenbuch,jw., s. 13-14, nr 20 (1 IX
1335, Elbląg). Oba pisma prawdopodobnie nie dotarły do adresata. Zob. też m.in.: Dariusz KARCZEWSKI, Francisz-
kanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie - rozwój - organizacja wewnętrzna, [Kraków
2013], s. 163-164 i przyp. 62, s. 191. Także cystersi oliwscy wydali podobną opinię o Zakonie - Preuffisches Urkunden-
buch jw., s. 105-106, nr 143 (Oliwa, 10 I 1338).
115 Wstępną fazę procesu polsko-krzyżackiego rozpoczęto w Kurii; następnie świadków przesłuchiwano w Warszawie;
również tu ogłoszono wyrok (15 IX 1339). - Janusz BIENIAK, „Geneza procesu polsko-krzyżackiego z 1339 roku",
Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia 24, 1990, s. 23-49; id., „Przebieg procesu polsko-krzyżackiego z 1339
roku", Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 23, 1993, s. 5-22. W lipcu 1338 r. Ludwik IV Bawarski (Wittelsbach; król
niemiecki od 1314, król Italii od 1327, cesarz od 1328; zm. 1347) włączył się w konflikt; objął opieką posiadłości
Zakonu w Prusach i zabronił „stawać przed sądem świeckim lub duchownym w sprawie o wydanie posiadłości przez
cesarzów mu nadanych." - Spory i sprawy pomiędzy Polakami a zakonem krzyżackim / Lites ac Res gestae inter Polo-
nos ordinemque Cruciferorum [wyd. Ignacy Zakrzewski], t. 1, Poznań 1890, s. 459-460, nr 30; Preuffisches Urkunden-
buch jak przyp. 114, s. 130-131, nr 183 (Frankfurt a. M., 22 VII 1338); zob. też: Michael MENZEL, „Europas
bayerische Jahre. Eine Skizze zum Nordosten und -westen des Reiches im 14. und 15 Jahrhundert", [w:] Hubertus
SEIBERT (Hg.), Ludwig der Bayer (1314-1347). Reich und Herrschaft im Wandel, [Regensburg] 2014, s. 245-247.
116 Zob. np.: Kamil KANTAK, Franciszkanie Polscy, t. 1. 1237-1517, Kraków 1937, s. 348-351; KARCZEWSKI,
Franciszkanie jak przyp. 114, s. 327-351; Rafał KUBICKI, „Działalność zakonów mendykanckich na pograniczu krzy-
żacko-litewskim do początków XVI w.", [w:] Litwa i jej sąsiedzi w relacjach wzajemnych (XIII-XVI w.), red. Anna
KOŁODZIEJCZYK, Rafał KUBICKI, Marek RADOCH, Gdańsk-Olsztyn 2014, s. 176-181.
117 M. in.: Toni HERRMANN, „Buchmalerei im Deutsch-Ordenslande", Altpreufiische Forschungen 12, 1935, s. 243-
244; Karl HELM, Walther ZIESEMER, Die Literatur des Deutschen Ritterordens, Giessen 1951 (GieBener Beitrage zur
deutschen Philologie, 94), s. 122-127; Arno MENTZEL-REUTERS, Arma spiritualia. Bibliotheken, Biicher und Bil-
dung im Deutschen Orden, Wiesbaden 2003 (Beitrage zum Buch- und Bibliothekwesen, 47), s. 62-63, 65, 170.
Tadeusz Jurkowlaniec
szpitala Panny Marii w Jerozolimie" nie czynią nic złego, a pod względem duchowym
i świeckim wypełniają swe obowiązki114. Nie wiadomo, czy wygotowanie dokumentu
było głównym celem spotkania i jak długo ono trwało. Zorganizowano je na polecenie
Dietricha von Altenburg w ramach szerszej akcji przeciw suplikom Kazimierza III Wiel-
kiego (1333-1370) i arcybiskupa Janisława (1317-1341), złożonym w kurii papieskiej naj-
później wiosną 1335 r. Skargi dotyczyły ziem odjętych Królestwu oraz przestępstw
popełnionych przez Zakon - rzezi chrześcijan, a także zniszczeń i rabunków kościołów na
obszarach archidiecezji gnieźnieńskiej115. Zgromadzeni w Malborku rozmawiali nie tylko
o napiętych stosunkach polsko-krzyżackich, ale zapewne również o konflikcie między
papiestwem a cesarzem (członkowie konwentów Zakonu w Rzeszy i franciszkanie spiry-
tualni należeli do obozu politycznego Ludwika IV Bawarskiego), o zbrojnej chrystianiza-
cji prowadzonej przez Zakon i działalności ewangelizacyjnej braci mniejszych na
Litwie116. Może wymieniano również uwagi na temat sytuacji w Ziemi Świętej oraz trwa-
jącej rozbudowy zamku malborskiego. W 2. tercji XIV w. sprawy kościelno-polityczne
i gospodarczo-prawne nie były wyłącznym przedmiotem relacji krzyżaków z franciszka-
nami. O ówczesnych związkach kulturalnych elity intelektualnej pruskich minorytów
z dostojnikami Zakonu świadczy przekład Ksiąg Proroków Starego Testamentu, pióra bli-
żej nieznanego „brata Clausa Cranca, kustosza w Prusach" dla Siegfrieda von Dahenfeld,
pełniącego urząd wielkiego marszałka i zarazem komtura królewieckiego od 4 paździer-
nika 1346 do śmierci w dniu 12 marca 1360 r.117
Nawet tak pobieżny przegląd wypadków dziejowych w czasach zbliżonych do momentu
ukończenia prac przy kaplicy św. Anny (ok. 1340) uprawdopodabnia rozpoznanie zakonni-
ka na płaskorzeźbie jako franciszkanina czynnego w Jerozolimie. Scena nie jest związana
bezpośrednio z historią znalezienia Krzyża przez cesarzową Helenę, ale, zgodnie z teksta-
114 Preuffisches Urkundenbuch, Bd. 3. 1 (1335-1341), hg. Max HEIN, Marburg 1975, s. 10-11, nr 17 (Malbork, 22 VIII
1335). Kilka dni później podobny dokument sporządzili również przeorzy konwentów dominikańskich w Elblągu,
Gdańsku, Chełmnie, Toruniu, Tczewie i w Brześciu Kujawskim. - Preuffisches Urkundenbuch,jw., s. 13-14, nr 20 (1 IX
1335, Elbląg). Oba pisma prawdopodobnie nie dotarły do adresata. Zob. też m.in.: Dariusz KARCZEWSKI, Francisz-
kanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie - rozwój - organizacja wewnętrzna, [Kraków
2013], s. 163-164 i przyp. 62, s. 191. Także cystersi oliwscy wydali podobną opinię o Zakonie - Preuffisches Urkunden-
buch jw., s. 105-106, nr 143 (Oliwa, 10 I 1338).
115 Wstępną fazę procesu polsko-krzyżackiego rozpoczęto w Kurii; następnie świadków przesłuchiwano w Warszawie;
również tu ogłoszono wyrok (15 IX 1339). - Janusz BIENIAK, „Geneza procesu polsko-krzyżackiego z 1339 roku",
Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia 24, 1990, s. 23-49; id., „Przebieg procesu polsko-krzyżackiego z 1339
roku", Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 23, 1993, s. 5-22. W lipcu 1338 r. Ludwik IV Bawarski (Wittelsbach; król
niemiecki od 1314, król Italii od 1327, cesarz od 1328; zm. 1347) włączył się w konflikt; objął opieką posiadłości
Zakonu w Prusach i zabronił „stawać przed sądem świeckim lub duchownym w sprawie o wydanie posiadłości przez
cesarzów mu nadanych." - Spory i sprawy pomiędzy Polakami a zakonem krzyżackim / Lites ac Res gestae inter Polo-
nos ordinemque Cruciferorum [wyd. Ignacy Zakrzewski], t. 1, Poznań 1890, s. 459-460, nr 30; Preuffisches Urkunden-
buch jak przyp. 114, s. 130-131, nr 183 (Frankfurt a. M., 22 VII 1338); zob. też: Michael MENZEL, „Europas
bayerische Jahre. Eine Skizze zum Nordosten und -westen des Reiches im 14. und 15 Jahrhundert", [w:] Hubertus
SEIBERT (Hg.), Ludwig der Bayer (1314-1347). Reich und Herrschaft im Wandel, [Regensburg] 2014, s. 245-247.
116 Zob. np.: Kamil KANTAK, Franciszkanie Polscy, t. 1. 1237-1517, Kraków 1937, s. 348-351; KARCZEWSKI,
Franciszkanie jak przyp. 114, s. 327-351; Rafał KUBICKI, „Działalność zakonów mendykanckich na pograniczu krzy-
żacko-litewskim do początków XVI w.", [w:] Litwa i jej sąsiedzi w relacjach wzajemnych (XIII-XVI w.), red. Anna
KOŁODZIEJCZYK, Rafał KUBICKI, Marek RADOCH, Gdańsk-Olsztyn 2014, s. 176-181.
117 M. in.: Toni HERRMANN, „Buchmalerei im Deutsch-Ordenslande", Altpreufiische Forschungen 12, 1935, s. 243-
244; Karl HELM, Walther ZIESEMER, Die Literatur des Deutschen Ritterordens, Giessen 1951 (GieBener Beitrage zur
deutschen Philologie, 94), s. 122-127; Arno MENTZEL-REUTERS, Arma spiritualia. Bibliotheken, Biicher und Bil-
dung im Deutschen Orden, Wiesbaden 2003 (Beitrage zum Buch- und Bibliothekwesen, 47), s. 62-63, 65, 170.