DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0057
Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy św. Anny w Malborku
55
koronacja Fryderyka II Hohenstaufa (1194-1250)179, a w 1226 r. (czyli trzy lata po 1223)
nastąpiło „sprowadzenie krzyżaków do Polski"180. Trudno jednak wykazać, że intencją
twórcy programu treściowego płaskorzeźby było przywołanie wydarzeń z lat 1220-1226.
Jeszcze bardziej wątpliwe wydają się próby uchwycenia kilku momentów z najwcześniej-
szych dziejów Zakonu (z lat ok. 1190-1198181). Wyróżnikiem końca rozważanego okresu
jest prawdopodobnie scena w lewym kącie tympanonu, postrzegana jako obrazowa przeno-
śnia niekorzystnego dla krzyżaków orzeczenia, wydanego w Warszawie w roku 1339.
W każdym razie identyfikacja postaci minoryty przy Trupiej Głowie jest nowym przyczyn-
kiem do rozważań o związkach symboliki zamku malborskiego z Jerozolimą182.
W związku z przedstawieniem w szczycie tympanonu nasuwa się jeszcze jedna seria
pytań. Czy otoczony murem obszar, w którym znajduje się anioł i Krzyż umieszczony na
ołtarzu lub tronie183, można interpretować jako wyobrażenie nie tylko „Świętego Miasta",
znajduje się scena niezwiązana bezpośrednio z treścią Legend), postaci w szczycie płaskorzeźby, odkrytych krzyży,
bloków rumowiska na Golgocie, czy okresów pięcioletnich (od koronacji Ludwika Bawarskiego do zakończenia sporu
polsko-krzyżackiego, Tabela 1-4).
179 M.in.: W[alter] KOCH, „F[riedrich] II., Ks., dt. Kg., Kg. v. Sizilien und Jerusalem", [w:] LM jak przyp. 158, Bd. 4,
szp. 933-938. Klaus van EICKELS, Tania BRUSCH, Kaiser Friedrich II. Leben und Persónlichkeit in Quellen des Mittel-
alters, [Dusseldorf 2006], s. 102-111; Wolfgang STURNER, Friedrich II. 1194-1250, Teil I: Die Kónigsherrschaft
in Sizilien und Deutschland 1194-1220, Darmstadt 20093, s. 246-253.
180 Zob. np. PIOTR z DUSBURGA, Kronika jak przyp. 128, s. 23-25 [5. O darowiźnie ziemi pruskiej, chełmińskiej
i lubawskiej dokonanej na rzecz braci zakonu niemieckiego]; PETRUS de DUSBURGK, Chronica terrae Prussiae.
Ediderunt, praefatione notisque instruxerunt Jaroslaus WENTA, Slavomirus WYSZOMIRSKI, Cracoviae 2007 (Mo-
numenta Poloniae Historica, SN 13), s. 26-30 [5. De donatione terrae Prussiae, Colmensis et Lubouiae facta fratribus
ordinis domus Theutonicae].
181 W tym również rok 1196, w którym Celestyn III (1191-1198) m.in. zwolnił niemiecką wspólnotę szpitalną „z dziesię-
ciny od nowo zdobytych ziem" (świętopietrze było jednym z ważniejszych argumentów w sporach polsko-krzyżackich)
- zob. m.in.: Tabulae ordinis Theutonici. Ex tabularii regii Berolinensis codice potissimum, ed. Ernestus STREHLKE,
Berolini 1869, s. 264-266, nr 296; Klaus MILITZER, Historia zakonu krzyżackiego, tłum. Ewa MARSZAŁ, Jerzy
ZAKRZEWSKI, Kraków 2007 (Biblioteka Historii Kościoła), s. 10-13; Andrzej WOJTKOWSKI, „Tezy i argumenty
polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami. Część pierwsza (1310-1454)", Komunikaty Mazursko-Warmińskie
1966, nr 1 (91), s. 13-15, 20-21, 24, 30-31, 37. Okres od założenia niemieckiej wspólnoty szpitalnej (ok. 1190) do
przekształcenia jej w zakon rycerski (1198) pokrywa się niemal idealnie z okresem panowania cesarza Henryka VI
Hohenstaufa (1191-1197). - Zob. np.: Joachim EHLERS, „Heinrich VI. (1190-1197)", [w:] Die deutschen Herrscher
des Mittelalters. Historisch Portraits von Heinrich I. bis Maximilian I. (919-1519), hg. Bernd SCHNEIDMULLER und
Stefan WEINFURTER, Miinchen [2003], s. 258-271.
182 Zob. np.: Albert BOESTEN-STENGEL, „Die Marienburger Schlosskirche als Jerusalem-Imagination. Zur Ikonographie
der Annen-Kapelle und der Mosaikmadonna", [w:] Gerhard EIMER, Ernst GIERLICH, Matthias MULLER, Kazimierz
POSPIESZNY [Hrsg.], Terra sanctae Mariae. Mittelalterliche Bildwerke der Marienverehrung im Deutschordensland
Preufien, Bonn (2009) (Kunsthistorische Arbeiten der Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen, 7), s. 81-99.
183 Na temat symboliki ołtarza i tronu zob. m.in: J[ohannes] H[einrich] EMMINGHAUS, „Altar", [w:] LM jak przyp.
158, Bd. 1, szp. 461-464; O[dilo] ENGELS, G[eorg] KREUZER, „Thron, B. Mittelalterlicher Westen, I. Kirchlicher
und weltlicher Bereich"; H[eike] DRECHSLER, „II. Ikonograpfie und Monumente", [w:] LM jak przyp. 158, Bd. 8,
szp. 739-741; „Ołtarz”; „Tron", [w:] RYKEN, WILHOIT, LONGMAN III, Słownik jak przyp. 121, s. 652-654; 1022-
1024 i np. komentarz św. Bonawentury do Ps 88, 30 (tron przedstawiono w czterech scenach na tympanonach w obu
kruchtach - Podwyższenie Krzyża, Sąd Ostateczny; Pokłon Trzech Króli, Koronacja Marii; il. 2): „Et thronus ejus sicut
dies caeli. Primus thronus, Ecclesia militans; secundus, Ecclesia triumphans; tertius, fidelis anima; quartus, Virgo Ma-
ria. De primo «Thronum fecit Salomon de ebore magnum» vel grandem (1 Krl 10, 18). De secundo «Thronus tuus (b),
Deus, in saeculum» saeculi (Ps 44, 7). De tertio: «Thronus Dei anima justi.» De quarto: «Thronus meus in columna
nubis.» (Syr 24, 7). Primus a nobis incolendus; secundus possidendus; tertius imitandus; quartus adorandus." -
[Św. BONAWENTURA; Giovanni FIDANZA], „Expositio in Psalterium", [w:] S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae
ex ordine minorum episcopi Albanensis, Doctoris Ecclesiae Shraphici Opera Omnia [...] cura et studio A[dolphe]
C[harles] PELTIER, t. 9, Parisiis 1867 (Opera Omnia Sancti Bonaventurae), s. 264.
55
koronacja Fryderyka II Hohenstaufa (1194-1250)179, a w 1226 r. (czyli trzy lata po 1223)
nastąpiło „sprowadzenie krzyżaków do Polski"180. Trudno jednak wykazać, że intencją
twórcy programu treściowego płaskorzeźby było przywołanie wydarzeń z lat 1220-1226.
Jeszcze bardziej wątpliwe wydają się próby uchwycenia kilku momentów z najwcześniej-
szych dziejów Zakonu (z lat ok. 1190-1198181). Wyróżnikiem końca rozważanego okresu
jest prawdopodobnie scena w lewym kącie tympanonu, postrzegana jako obrazowa przeno-
śnia niekorzystnego dla krzyżaków orzeczenia, wydanego w Warszawie w roku 1339.
W każdym razie identyfikacja postaci minoryty przy Trupiej Głowie jest nowym przyczyn-
kiem do rozważań o związkach symboliki zamku malborskiego z Jerozolimą182.
W związku z przedstawieniem w szczycie tympanonu nasuwa się jeszcze jedna seria
pytań. Czy otoczony murem obszar, w którym znajduje się anioł i Krzyż umieszczony na
ołtarzu lub tronie183, można interpretować jako wyobrażenie nie tylko „Świętego Miasta",
znajduje się scena niezwiązana bezpośrednio z treścią Legend), postaci w szczycie płaskorzeźby, odkrytych krzyży,
bloków rumowiska na Golgocie, czy okresów pięcioletnich (od koronacji Ludwika Bawarskiego do zakończenia sporu
polsko-krzyżackiego, Tabela 1-4).
179 M.in.: W[alter] KOCH, „F[riedrich] II., Ks., dt. Kg., Kg. v. Sizilien und Jerusalem", [w:] LM jak przyp. 158, Bd. 4,
szp. 933-938. Klaus van EICKELS, Tania BRUSCH, Kaiser Friedrich II. Leben und Persónlichkeit in Quellen des Mittel-
alters, [Dusseldorf 2006], s. 102-111; Wolfgang STURNER, Friedrich II. 1194-1250, Teil I: Die Kónigsherrschaft
in Sizilien und Deutschland 1194-1220, Darmstadt 20093, s. 246-253.
180 Zob. np. PIOTR z DUSBURGA, Kronika jak przyp. 128, s. 23-25 [5. O darowiźnie ziemi pruskiej, chełmińskiej
i lubawskiej dokonanej na rzecz braci zakonu niemieckiego]; PETRUS de DUSBURGK, Chronica terrae Prussiae.
Ediderunt, praefatione notisque instruxerunt Jaroslaus WENTA, Slavomirus WYSZOMIRSKI, Cracoviae 2007 (Mo-
numenta Poloniae Historica, SN 13), s. 26-30 [5. De donatione terrae Prussiae, Colmensis et Lubouiae facta fratribus
ordinis domus Theutonicae].
181 W tym również rok 1196, w którym Celestyn III (1191-1198) m.in. zwolnił niemiecką wspólnotę szpitalną „z dziesię-
ciny od nowo zdobytych ziem" (świętopietrze było jednym z ważniejszych argumentów w sporach polsko-krzyżackich)
- zob. m.in.: Tabulae ordinis Theutonici. Ex tabularii regii Berolinensis codice potissimum, ed. Ernestus STREHLKE,
Berolini 1869, s. 264-266, nr 296; Klaus MILITZER, Historia zakonu krzyżackiego, tłum. Ewa MARSZAŁ, Jerzy
ZAKRZEWSKI, Kraków 2007 (Biblioteka Historii Kościoła), s. 10-13; Andrzej WOJTKOWSKI, „Tezy i argumenty
polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami. Część pierwsza (1310-1454)", Komunikaty Mazursko-Warmińskie
1966, nr 1 (91), s. 13-15, 20-21, 24, 30-31, 37. Okres od założenia niemieckiej wspólnoty szpitalnej (ok. 1190) do
przekształcenia jej w zakon rycerski (1198) pokrywa się niemal idealnie z okresem panowania cesarza Henryka VI
Hohenstaufa (1191-1197). - Zob. np.: Joachim EHLERS, „Heinrich VI. (1190-1197)", [w:] Die deutschen Herrscher
des Mittelalters. Historisch Portraits von Heinrich I. bis Maximilian I. (919-1519), hg. Bernd SCHNEIDMULLER und
Stefan WEINFURTER, Miinchen [2003], s. 258-271.
182 Zob. np.: Albert BOESTEN-STENGEL, „Die Marienburger Schlosskirche als Jerusalem-Imagination. Zur Ikonographie
der Annen-Kapelle und der Mosaikmadonna", [w:] Gerhard EIMER, Ernst GIERLICH, Matthias MULLER, Kazimierz
POSPIESZNY [Hrsg.], Terra sanctae Mariae. Mittelalterliche Bildwerke der Marienverehrung im Deutschordensland
Preufien, Bonn (2009) (Kunsthistorische Arbeiten der Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen, 7), s. 81-99.
183 Na temat symboliki ołtarza i tronu zob. m.in: J[ohannes] H[einrich] EMMINGHAUS, „Altar", [w:] LM jak przyp.
158, Bd. 1, szp. 461-464; O[dilo] ENGELS, G[eorg] KREUZER, „Thron, B. Mittelalterlicher Westen, I. Kirchlicher
und weltlicher Bereich"; H[eike] DRECHSLER, „II. Ikonograpfie und Monumente", [w:] LM jak przyp. 158, Bd. 8,
szp. 739-741; „Ołtarz”; „Tron", [w:] RYKEN, WILHOIT, LONGMAN III, Słownik jak przyp. 121, s. 652-654; 1022-
1024 i np. komentarz św. Bonawentury do Ps 88, 30 (tron przedstawiono w czterech scenach na tympanonach w obu
kruchtach - Podwyższenie Krzyża, Sąd Ostateczny; Pokłon Trzech Króli, Koronacja Marii; il. 2): „Et thronus ejus sicut
dies caeli. Primus thronus, Ecclesia militans; secundus, Ecclesia triumphans; tertius, fidelis anima; quartus, Virgo Ma-
ria. De primo «Thronum fecit Salomon de ebore magnum» vel grandem (1 Krl 10, 18). De secundo «Thronus tuus (b),
Deus, in saeculum» saeculi (Ps 44, 7). De tertio: «Thronus Dei anima justi.» De quarto: «Thronus meus in columna
nubis.» (Syr 24, 7). Primus a nobis incolendus; secundus possidendus; tertius imitandus; quartus adorandus." -
[Św. BONAWENTURA; Giovanni FIDANZA], „Expositio in Psalterium", [w:] S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae
ex ordine minorum episcopi Albanensis, Doctoris Ecclesiae Shraphici Opera Omnia [...] cura et studio A[dolphe]
C[harles] PELTIER, t. 9, Parisiis 1867 (Opera Omnia Sancti Bonaventurae), s. 264.