DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0058
56
Tadeusz Jurkowlaniec
metaforę Jerozolimy (lub Rzymu?), lecz także „ziemi Chrystusa, Marii i braci" 184 krzy-
żackich w Prusach? A jeżeli władca dopiero ustawia Krzyż na ołtarzu (lub tronie), to czy
w tej scenie należy upatrywać alegorii roku 1226 (umowny początek dziejów Zakonu
w Prusach) lub 1331 (wybór Luthera von Braunschweig na wielkiego mistrza), czy chodzi
może o planowaną (1323) koronację Giedymina (zm. 1341) i popieraną przez papiestwo
chrystianizację Litwy185, nadanej przez cesarza Ludwika Bawarskiego w lenno wielkiemu
mistrzowi Dietrichowi von Altenburg w listopadzie roku 1337186? Jakie aluzje skrywa
nietypowa, niestety uszkodzona scena spotkania Herakliusza z Chozroesem [10-12;
il. 7-10, pl. 2 na s. 65 ]187?
Na obecnym etapie wciąż jeszcze trwających badań portali kaplicy św. Anny próby
szczegółowej interpretacji zawartych w nich treści wywołują znacznie więcej wątpli-
wości i pytań niż wyjaśnień i konkretnych odpowiedzi. Tymczasem wypada postulować
kontynuację analiz technologicznych polichromii płaskorzeźb oraz lepsze naświetlenie
nie tylko dziejów minorytów w Prusach (m.in. czy i ewentualnie jak przebiegał tu spór
o ubóstwo188) oraz stosunków pruskiej gałęzi Zakonu z cesarstwem i papiestwem
(zwłaszcza w czasach Ludwika Bawarskiego)189, lecz także zakresu stosowania w
sztukach plastycznych zasad poetyki i retoryki190 oraz sposobów przedstawiania upły-
wu czasu191.
184 PIOTR z DUSBURGA, Kronika jak przyp. 128, s. 241 [O zemście Pana] / tekst łaciński - „[...] terram Christi et
matris suae et fratrum [...]"-PETRUS de DUSBURGK, Chromem jak przyp. 180, s. 275 [De vindicta Domini]. Zob. też
m.in.: Rafał SIMINSKI, Od „solitudo " do „ terra culta". Przestrzeń jako przedmiot wyobrażeń w Inflantach i Prusach
od XIII do początku XV wieku, Toruń 2008 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 92, 2), s. 160.
185 M.in.: KARCZEWSKI, Franciszkanie jak przyp. 114, s. 327-351; KUBICKI, „Działalność zakonów", jak przyp.
116, s. 179-181. Zob. też: ROWELL, Lithuania Ascending jak przyp. 177; KUJOT, Dzieje Prus jak przyp. 177. Chry-
stianizacja Litwy nie pozwalałaby Zakonowi na dalsze „niesienie Krzyża" do sąsiedniego kraju, a więc urzeczywistnia-
nia idei wypraw krzyżowych, uzasadniającej powstanie i istnienie państwa krzyżackiego w Prusach; por. wyżej s. 41
i przyp. 132.
186 Zob. np.: Robert SUCKALE, „Urkunde Ludwigs des Bayern fur den Hochmeister des Deutschen Ordens, Dietrich
von Altenburg", [w:] Heiliges Romisches Reich jak przyp. 161, s. 377-378; Preuffisches Urkundenbuch jak przyp. 114,
s. 96-100, nr 134.
187 Wyżej s. 22-23 i przyp. 40-42.
188 Zob. np.: David BURR, The Spiritual Franciscans. From Protest to Persecution in the Century after Saint Francis,
University Park 2001; Zdzisław KIJAS, „Spór o ubóstwo w zakonie franciszkańskim. Kilka uwag", Teologia Polityczna
2, 2004/2005, s. 258-266.
189 Zob. np.: MENZEL, „Europas bayerische Jahre" jak przyp. 115; Doris BULACH, „Organisieren von Herrschaft im
spaten Mittelalter. Ludwig der Bayer und der Nordosten des Reiches", [w:] SEIBERT (Hg.), Ludwig der Bayer jak
przyp. 115, s. 263-284. Zob. też: Marian DYGO, „Wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego i Rzesza w świetle Złotej Bulli
z Rimini Fryderyka II (1226)", Przegląd Historyczny 78/3, 1987, s. 517-531; Tomasz JASIŃSKI, „Złota Bulla Frydery-
ka II dla zakonu krzyżackiego z roku rzekomo 1226", Roczniki Historyczne 60, 1994, s. 106-154; id., Kruschwitz,
Rimini und die Grundlagen des preussischen Ordenslandes. Urkundenstudien zur Friihzeit des Deutschen Ordens im
Ostseeraum, Marburg 2008 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, 63 / Veroffentlichungen der
Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, 8).
190 Zob. wyżej przyp. 168-169.
191 Ukazywania biegu wydarzeń i ich związków z lokalizacją dzieła i momentem jego powstania. Por. m.in.: Gótz
POCHAT, Bild - Zeit, Zeitgestalt und Erzdhlstruktur in der bildenden Kunst von den Anfdngen bis zur friihen Neuzeit,
Wien, Koln, Weimar 1996 (Ars viva, 3); id., Bild - Zeit. Zeitgestalt und Erzdhlstruktur in der bildenden Kunst des 14
und 15. Jahrhunderts, Wien, Koln, Weimar 2004 (Ars Viva 8). JURKOWLANIEC, Gmach jak przyp. 166. Zob. też
m.in.: Stephan ALBRECHT, Die Inszenierung der Vergangenheit im Mittelalter. Die Kloster von Glastonbury und
Saint-Denis, Munchen / Berlin [2003] (Kunstwissenschaftliche Studien, 104); Simona COHEN, Transformations of
Time and Temporality in Medieval and Renaissance Art, Leiden / Boston 2014 (Brill's Studies in Intellectual History,
228 / Brill's Studies on Art, Art History, and Intellectual History, 6), zwłaszcza s. 87-111.
Tadeusz Jurkowlaniec
metaforę Jerozolimy (lub Rzymu?), lecz także „ziemi Chrystusa, Marii i braci" 184 krzy-
żackich w Prusach? A jeżeli władca dopiero ustawia Krzyż na ołtarzu (lub tronie), to czy
w tej scenie należy upatrywać alegorii roku 1226 (umowny początek dziejów Zakonu
w Prusach) lub 1331 (wybór Luthera von Braunschweig na wielkiego mistrza), czy chodzi
może o planowaną (1323) koronację Giedymina (zm. 1341) i popieraną przez papiestwo
chrystianizację Litwy185, nadanej przez cesarza Ludwika Bawarskiego w lenno wielkiemu
mistrzowi Dietrichowi von Altenburg w listopadzie roku 1337186? Jakie aluzje skrywa
nietypowa, niestety uszkodzona scena spotkania Herakliusza z Chozroesem [10-12;
il. 7-10, pl. 2 na s. 65 ]187?
Na obecnym etapie wciąż jeszcze trwających badań portali kaplicy św. Anny próby
szczegółowej interpretacji zawartych w nich treści wywołują znacznie więcej wątpli-
wości i pytań niż wyjaśnień i konkretnych odpowiedzi. Tymczasem wypada postulować
kontynuację analiz technologicznych polichromii płaskorzeźb oraz lepsze naświetlenie
nie tylko dziejów minorytów w Prusach (m.in. czy i ewentualnie jak przebiegał tu spór
o ubóstwo188) oraz stosunków pruskiej gałęzi Zakonu z cesarstwem i papiestwem
(zwłaszcza w czasach Ludwika Bawarskiego)189, lecz także zakresu stosowania w
sztukach plastycznych zasad poetyki i retoryki190 oraz sposobów przedstawiania upły-
wu czasu191.
184 PIOTR z DUSBURGA, Kronika jak przyp. 128, s. 241 [O zemście Pana] / tekst łaciński - „[...] terram Christi et
matris suae et fratrum [...]"-PETRUS de DUSBURGK, Chromem jak przyp. 180, s. 275 [De vindicta Domini]. Zob. też
m.in.: Rafał SIMINSKI, Od „solitudo " do „ terra culta". Przestrzeń jako przedmiot wyobrażeń w Inflantach i Prusach
od XIII do początku XV wieku, Toruń 2008 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 92, 2), s. 160.
185 M.in.: KARCZEWSKI, Franciszkanie jak przyp. 114, s. 327-351; KUBICKI, „Działalność zakonów", jak przyp.
116, s. 179-181. Zob. też: ROWELL, Lithuania Ascending jak przyp. 177; KUJOT, Dzieje Prus jak przyp. 177. Chry-
stianizacja Litwy nie pozwalałaby Zakonowi na dalsze „niesienie Krzyża" do sąsiedniego kraju, a więc urzeczywistnia-
nia idei wypraw krzyżowych, uzasadniającej powstanie i istnienie państwa krzyżackiego w Prusach; por. wyżej s. 41
i przyp. 132.
186 Zob. np.: Robert SUCKALE, „Urkunde Ludwigs des Bayern fur den Hochmeister des Deutschen Ordens, Dietrich
von Altenburg", [w:] Heiliges Romisches Reich jak przyp. 161, s. 377-378; Preuffisches Urkundenbuch jak przyp. 114,
s. 96-100, nr 134.
187 Wyżej s. 22-23 i przyp. 40-42.
188 Zob. np.: David BURR, The Spiritual Franciscans. From Protest to Persecution in the Century after Saint Francis,
University Park 2001; Zdzisław KIJAS, „Spór o ubóstwo w zakonie franciszkańskim. Kilka uwag", Teologia Polityczna
2, 2004/2005, s. 258-266.
189 Zob. np.: MENZEL, „Europas bayerische Jahre" jak przyp. 115; Doris BULACH, „Organisieren von Herrschaft im
spaten Mittelalter. Ludwig der Bayer und der Nordosten des Reiches", [w:] SEIBERT (Hg.), Ludwig der Bayer jak
przyp. 115, s. 263-284. Zob. też: Marian DYGO, „Wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego i Rzesza w świetle Złotej Bulli
z Rimini Fryderyka II (1226)", Przegląd Historyczny 78/3, 1987, s. 517-531; Tomasz JASIŃSKI, „Złota Bulla Frydery-
ka II dla zakonu krzyżackiego z roku rzekomo 1226", Roczniki Historyczne 60, 1994, s. 106-154; id., Kruschwitz,
Rimini und die Grundlagen des preussischen Ordenslandes. Urkundenstudien zur Friihzeit des Deutschen Ordens im
Ostseeraum, Marburg 2008 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, 63 / Veroffentlichungen der
Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, 8).
190 Zob. wyżej przyp. 168-169.
191 Ukazywania biegu wydarzeń i ich związków z lokalizacją dzieła i momentem jego powstania. Por. m.in.: Gótz
POCHAT, Bild - Zeit, Zeitgestalt und Erzdhlstruktur in der bildenden Kunst von den Anfdngen bis zur friihen Neuzeit,
Wien, Koln, Weimar 1996 (Ars viva, 3); id., Bild - Zeit. Zeitgestalt und Erzdhlstruktur in der bildenden Kunst des 14
und 15. Jahrhunderts, Wien, Koln, Weimar 2004 (Ars Viva 8). JURKOWLANIEC, Gmach jak przyp. 166. Zob. też
m.in.: Stephan ALBRECHT, Die Inszenierung der Vergangenheit im Mittelalter. Die Kloster von Glastonbury und
Saint-Denis, Munchen / Berlin [2003] (Kunstwissenschaftliche Studien, 104); Simona COHEN, Transformations of
Time and Temporality in Medieval and Renaissance Art, Leiden / Boston 2014 (Brill's Studies in Intellectual History,
228 / Brill's Studies on Art, Art History, and Intellectual History, 6), zwłaszcza s. 87-111.