DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Wasik, Bogusz: Zamek, koś¬ciół i mury miejskie w Kowalewie Pomorskim - kwestia XIV-wiecznych warsztatów budowlanych
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0084
82
Bogusz Wasik
cokołowe-gzymsowe o bogatszym profilowaniu na zamkach należą do wyjątków i są bar-
dziej charakterystyczne dla architektury sakralnej.
Zdobiony blendami filar gdaniska, jest kolejnym elementem łączącym architekturę
zamku i kościoła. Zwrócić należy szczególnie uwagę na podobieństwo artykułowanej
dwoma nieprofilowanymi blendami i zamkniętej pasem fryzowym ściany zachodniej ko-
ścioła i w podobnym duchu rozwiązanego dolnego poziomu blend filara na jego elewacji
wschodniej (il. 2, 4). Cechy formalne filara i bogactwo detalu (w tym cegieł ościeżnico-
wych) z zasypiska domu konwentu pozwalają sugerować, że także elewacje głównego
gmachu zamku były artykułowane blendami. Co prawda stosowane w Prusach od końca
XIII w. rozczłonkowanie ścian płycinami częściej dotyczyło architektury sakralnej niż
świeckiej30, ale czasami taką artykulację stosowano także w przypadku warowni, jak np.
w Malborku, Kwidzynie (il. 7), czy w Bezławkach31, a na ziemi chełmińskiej na elewacji
zamku w Grudziądzu32. Oczywiście w przypadku Kowalewa nie da się zrekonstruować
szczegółów programu architektonicznego z powodu braku ikonografii, ale profilowany
detal pozwala przypuszczać, że przynajmniej część blend i okien miała ościeża z podob-
nymi do kościelnych profilowaniami. Można założyć, że podobnie jak w kościele, zna-
czeniowe strefy budowli różnicowano za pomocą detalu - artykułowany pozbawionymi
profilowań blendami filar gdaniska kontrastował zapewne z bardziej bogato wykończo-
nym domem konwentu. Dekoracja blendami równoważyłaby surowość bryły zamku wy-
sokiego, wynikającą z braku akcentów pionowych w postaci ryzalitowo wysuniętych wież
i bergfridu.
Na podstawie przytoczonych informacji nie można wykluczyć, że na zamku działały
oba warsztaty pracujące też przy kościele farnym. Najprawdopodobniej lepszej klasy
warsztat drugi wznosił najpierw dom konwentu, a następnie, pewnie już po jego zrealizo-
waniu, kończył budowę kościoła. Ustalenie bardziej szczegółowej chronologii inwestycji
nastręcza trudności. Jak wspomniano, na podstawie wyników badań archeologicznych
początek budowy zamku datować należy na przełom XIII-XIV w.33, co koresponduje z datą
1298, jako rokiem nadania nowych lub odnowienia starych praw miejskich. Budowa domu
konwentu trwała z pewnością przez całą 1. ćwierć XIV w. W układzie przestrzennym miasta
i zamku (il. 1) nieregularnością, zwłaszcza w zestawieniu ze sprzężonym z murami miejski-
mi poszerzonego miasta przedzamczem południowym, wyróżnia się także północna część
zamku (z przedzamczem zachodnim i domem konwentu). Pozwala to przypuszczać, że na
przełomie XIII-XIV w. zespół kowalewski obejmował wytyczony obszar zamku wysokiego
z przedzamczem zachodnim i być może środkowym, a sąsiadujące z nim miasto - owalny
obszar wokół rynku. Zwraca tu uwagę duże odchylenie od orientacji kościoła i odmien-
ność jego ukierunkowania niż zamku z kaplicą w skrzydle południowym. Wskazuje to na
fakt, że budowniczowie musieli wznoszoną świątynię wpasować w zastany teren, który
był ograniczony fosą i placem rynkowym. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że
do budowy przystąpiono, kiedy prace na zamku już trwały i być może były już zaawanso-
wane. W takich okolicznościach warsztat drugi, skończywszy zasadnicze prace w domu
konwentu, mógł skupić się na nowej inwestycji, zastępując warsztat pierwszy. Forma trój-
kątnego szczytu zachodniego z fialami i zapewne schodkowego wschodniego pozwala
30 MROCZKO, op. cit., s. 280-281.
31 HERRMANN, op. cit., s. 97-98; Ludwik PRZYMUSIŃSKI, „Rozwój szczytów w architekturze gotyckiej 1250-1400
na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim", Biuletyn Historii Sztuki, 26, 1964, nr 3, s. 214-215.
32 WASIK, Budownictwo zamkowe..., s. 255.
33 WASIK, WIEWIÓRA, op. cit., s. 62.
Bogusz Wasik
cokołowe-gzymsowe o bogatszym profilowaniu na zamkach należą do wyjątków i są bar-
dziej charakterystyczne dla architektury sakralnej.
Zdobiony blendami filar gdaniska, jest kolejnym elementem łączącym architekturę
zamku i kościoła. Zwrócić należy szczególnie uwagę na podobieństwo artykułowanej
dwoma nieprofilowanymi blendami i zamkniętej pasem fryzowym ściany zachodniej ko-
ścioła i w podobnym duchu rozwiązanego dolnego poziomu blend filara na jego elewacji
wschodniej (il. 2, 4). Cechy formalne filara i bogactwo detalu (w tym cegieł ościeżnico-
wych) z zasypiska domu konwentu pozwalają sugerować, że także elewacje głównego
gmachu zamku były artykułowane blendami. Co prawda stosowane w Prusach od końca
XIII w. rozczłonkowanie ścian płycinami częściej dotyczyło architektury sakralnej niż
świeckiej30, ale czasami taką artykulację stosowano także w przypadku warowni, jak np.
w Malborku, Kwidzynie (il. 7), czy w Bezławkach31, a na ziemi chełmińskiej na elewacji
zamku w Grudziądzu32. Oczywiście w przypadku Kowalewa nie da się zrekonstruować
szczegółów programu architektonicznego z powodu braku ikonografii, ale profilowany
detal pozwala przypuszczać, że przynajmniej część blend i okien miała ościeża z podob-
nymi do kościelnych profilowaniami. Można założyć, że podobnie jak w kościele, zna-
czeniowe strefy budowli różnicowano za pomocą detalu - artykułowany pozbawionymi
profilowań blendami filar gdaniska kontrastował zapewne z bardziej bogato wykończo-
nym domem konwentu. Dekoracja blendami równoważyłaby surowość bryły zamku wy-
sokiego, wynikającą z braku akcentów pionowych w postaci ryzalitowo wysuniętych wież
i bergfridu.
Na podstawie przytoczonych informacji nie można wykluczyć, że na zamku działały
oba warsztaty pracujące też przy kościele farnym. Najprawdopodobniej lepszej klasy
warsztat drugi wznosił najpierw dom konwentu, a następnie, pewnie już po jego zrealizo-
waniu, kończył budowę kościoła. Ustalenie bardziej szczegółowej chronologii inwestycji
nastręcza trudności. Jak wspomniano, na podstawie wyników badań archeologicznych
początek budowy zamku datować należy na przełom XIII-XIV w.33, co koresponduje z datą
1298, jako rokiem nadania nowych lub odnowienia starych praw miejskich. Budowa domu
konwentu trwała z pewnością przez całą 1. ćwierć XIV w. W układzie przestrzennym miasta
i zamku (il. 1) nieregularnością, zwłaszcza w zestawieniu ze sprzężonym z murami miejski-
mi poszerzonego miasta przedzamczem południowym, wyróżnia się także północna część
zamku (z przedzamczem zachodnim i domem konwentu). Pozwala to przypuszczać, że na
przełomie XIII-XIV w. zespół kowalewski obejmował wytyczony obszar zamku wysokiego
z przedzamczem zachodnim i być może środkowym, a sąsiadujące z nim miasto - owalny
obszar wokół rynku. Zwraca tu uwagę duże odchylenie od orientacji kościoła i odmien-
ność jego ukierunkowania niż zamku z kaplicą w skrzydle południowym. Wskazuje to na
fakt, że budowniczowie musieli wznoszoną świątynię wpasować w zastany teren, który
był ograniczony fosą i placem rynkowym. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że
do budowy przystąpiono, kiedy prace na zamku już trwały i być może były już zaawanso-
wane. W takich okolicznościach warsztat drugi, skończywszy zasadnicze prace w domu
konwentu, mógł skupić się na nowej inwestycji, zastępując warsztat pierwszy. Forma trój-
kątnego szczytu zachodniego z fialami i zapewne schodkowego wschodniego pozwala
30 MROCZKO, op. cit., s. 280-281.
31 HERRMANN, op. cit., s. 97-98; Ludwik PRZYMUSIŃSKI, „Rozwój szczytów w architekturze gotyckiej 1250-1400
na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim", Biuletyn Historii Sztuki, 26, 1964, nr 3, s. 214-215.
32 WASIK, Budownictwo zamkowe..., s. 255.
33 WASIK, WIEWIÓRA, op. cit., s. 62.