DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Wasik, Bogusz: Zamek, koś¬ciół i mury miejskie w Kowalewie Pomorskim - kwestia XIV-wiecznych warsztatów budowlanych
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0086
84
Bogusz Wasik
Wróciwszy do Kowalewa należy poświęcić jeszcze nieco uwagi fortyfikacjom miej-
skim. Zachowaną cylindryczną wieżę do wysokości około 7 m powyżej obecnego pozio-
mu gruntu zbudowano z kamieni z charakterystycznymi warstwami wyrównawczymi
z całych cegieł ułożonych główkowo (przeważnie na płask). Wyżej wymurowano ją
z cegły. Pierwotne wejście do wnętrza prowadziło przez sklepiony odcinkowo otwór
umieszczony niecałe 3 m powyżej obecnego terenu. Architektura wieży ma wiele cech
wspólnych z zachowanym murem i czworoboczną wieżą narożną przedzamcza południo-
wego. Również te fortyfikacje wzniesiono w analogicznym kamiennym wątku z warstwa-
mi wyrównawczymi z całych cegieł36 (il. 10). Jest to tym bardziej godne uwagi, że wątek
taki jest niezmiernie rzadki na ziemi chełmińskiej. Standardowo nie wykorzystywano
w murach kamiennych całych cegieł, a co najwyżej tłuczeń ceglany. Jedyną analogię
wśród zamków ziemi chełmińskiej można znaleźć w ścianie wieży bramnej zamku
w Bierzgłowie, która datowana jest na początek XIV w37. Co prawda nie zachowały się
górne, bez wątpienia ceglane partie murów, ale w wieży, od strony dziedzińca przedzamcza,
dostrzegalna jest dolna część otworu wejściowego, który, analogicznie jak w wieży murów
miejskich, osadzony był nad ziemią i dostępny po drewnianym ganku lub drabinie. Cechy te
pozwalają stwierdzić, że mury miejskie i fortyfikacje przedzamcza południowego były dzie-
łem jednego warsztatu. Opinię tę potwierdza analiza rzutu miasta i zamku (il. 1). Powstałe
ewidentnie w kolejnej fazie przedzamcze południowe odróżniało się od części północnej
założenia regularnością. Było powiązane z murami miejskimi38, tworząc zwarty zespół
warowny, powstały wyraźnie wedługjednej koncepcji. W wyniku tej inwestycji poszerzo-
no na południe nie tylko obszar zamku, ale i miasta, nadając całemu zespołowi znacznie
bardziej regularny charakter. Zachowana czworoboczna baszta łupinowa w murze przed-
zamcza przypomina baszty miejskie i co ciekawe, położona jest asymetrycznie w linii
muru przedzamcza. Gdybyśmy zmultiplikowali odcinek dzielący wieżę narożną od owej
baszty, otrzymalibyśmy regularną sekwencję baszt (wraz z Bramą Toruńską), kończącą
się cylindryczną wieżą narożną. Wnioskować więc należy, że pozornie trudne do wytłu-
maczenia niesymetryczne umiejscowienie baszty przedzamcza wiązać trzeba z faktem, że
rozplanowano ją wraz z całym systemem obronnym miasta. Inwestycja ta musiała zostać
przeprowadzona w ciągu 1. ćwierci XIV w., a na pewno przed 1330 r., kiedy Kowalewo
bezskutecznie oblegał Władysław Łokietek. Wówczas prace na zamku i przy murach
miejskich musiały być zakończone lub ewentualnie na ukończeniu39.
Reasumując, na podstawie analizy architektoniczno-stylistycznej można wydzielić trzy
warsztaty działające w 1. połowie XIV w. w Kowalewie Pomorskim. Zatrudnione były
przy wielkiej inwestycji, czyli budowie zespołu zamkowego, kościoła farnego i murów
miejskich. Kowalewo było więc w 1. ćwierci XIV w. wielkim placem budowy, na którego
potrzeby działała cegielnia i pracowali rozmaici rzemieślnicy. W wyniku skoordynowa-
nych i zaplanowanych działań powstał zwarty zespół zamku i miasta. Wyłaniający się
obraz jest o tyle ciekawy, że Kowalewo było typowym niedużym miastem z zamkiem -
jednym z wielu w państwie zakonnym w Prusach, tak więc poczynione tu spostrzeżenia
odnośnie działających przy budowie zamku i budowli miejskich tych samych warsztatów
budowlanych, można zapewne odnieść do innych, podobnych ośrodków.
36 WASIK, Budownictwo zamkowe..., s. 195.
37 Tomasz TORBUS, Zamki konwentualne w państwie krzyżackim w Prusach, Gdańska 2014, s. 80.
38 Można to zobaczyć choćby na Urmesstischlbacie z 1873 r., na którym widać jeszcze mury i niezasypane fosy.
39 ROGALSKI, op. cit., s. 50; TORBUS, Die Konventsburgen..., s. 637.
Bogusz Wasik
Wróciwszy do Kowalewa należy poświęcić jeszcze nieco uwagi fortyfikacjom miej-
skim. Zachowaną cylindryczną wieżę do wysokości około 7 m powyżej obecnego pozio-
mu gruntu zbudowano z kamieni z charakterystycznymi warstwami wyrównawczymi
z całych cegieł ułożonych główkowo (przeważnie na płask). Wyżej wymurowano ją
z cegły. Pierwotne wejście do wnętrza prowadziło przez sklepiony odcinkowo otwór
umieszczony niecałe 3 m powyżej obecnego terenu. Architektura wieży ma wiele cech
wspólnych z zachowanym murem i czworoboczną wieżą narożną przedzamcza południo-
wego. Również te fortyfikacje wzniesiono w analogicznym kamiennym wątku z warstwa-
mi wyrównawczymi z całych cegieł36 (il. 10). Jest to tym bardziej godne uwagi, że wątek
taki jest niezmiernie rzadki na ziemi chełmińskiej. Standardowo nie wykorzystywano
w murach kamiennych całych cegieł, a co najwyżej tłuczeń ceglany. Jedyną analogię
wśród zamków ziemi chełmińskiej można znaleźć w ścianie wieży bramnej zamku
w Bierzgłowie, która datowana jest na początek XIV w37. Co prawda nie zachowały się
górne, bez wątpienia ceglane partie murów, ale w wieży, od strony dziedzińca przedzamcza,
dostrzegalna jest dolna część otworu wejściowego, który, analogicznie jak w wieży murów
miejskich, osadzony był nad ziemią i dostępny po drewnianym ganku lub drabinie. Cechy te
pozwalają stwierdzić, że mury miejskie i fortyfikacje przedzamcza południowego były dzie-
łem jednego warsztatu. Opinię tę potwierdza analiza rzutu miasta i zamku (il. 1). Powstałe
ewidentnie w kolejnej fazie przedzamcze południowe odróżniało się od części północnej
założenia regularnością. Było powiązane z murami miejskimi38, tworząc zwarty zespół
warowny, powstały wyraźnie wedługjednej koncepcji. W wyniku tej inwestycji poszerzo-
no na południe nie tylko obszar zamku, ale i miasta, nadając całemu zespołowi znacznie
bardziej regularny charakter. Zachowana czworoboczna baszta łupinowa w murze przed-
zamcza przypomina baszty miejskie i co ciekawe, położona jest asymetrycznie w linii
muru przedzamcza. Gdybyśmy zmultiplikowali odcinek dzielący wieżę narożną od owej
baszty, otrzymalibyśmy regularną sekwencję baszt (wraz z Bramą Toruńską), kończącą
się cylindryczną wieżą narożną. Wnioskować więc należy, że pozornie trudne do wytłu-
maczenia niesymetryczne umiejscowienie baszty przedzamcza wiązać trzeba z faktem, że
rozplanowano ją wraz z całym systemem obronnym miasta. Inwestycja ta musiała zostać
przeprowadzona w ciągu 1. ćwierci XIV w., a na pewno przed 1330 r., kiedy Kowalewo
bezskutecznie oblegał Władysław Łokietek. Wówczas prace na zamku i przy murach
miejskich musiały być zakończone lub ewentualnie na ukończeniu39.
Reasumując, na podstawie analizy architektoniczno-stylistycznej można wydzielić trzy
warsztaty działające w 1. połowie XIV w. w Kowalewie Pomorskim. Zatrudnione były
przy wielkiej inwestycji, czyli budowie zespołu zamkowego, kościoła farnego i murów
miejskich. Kowalewo było więc w 1. ćwierci XIV w. wielkim placem budowy, na którego
potrzeby działała cegielnia i pracowali rozmaici rzemieślnicy. W wyniku skoordynowa-
nych i zaplanowanych działań powstał zwarty zespół zamku i miasta. Wyłaniający się
obraz jest o tyle ciekawy, że Kowalewo było typowym niedużym miastem z zamkiem -
jednym z wielu w państwie zakonnym w Prusach, tak więc poczynione tu spostrzeżenia
odnośnie działających przy budowie zamku i budowli miejskich tych samych warsztatów
budowlanych, można zapewne odnieść do innych, podobnych ośrodków.
36 WASIK, Budownictwo zamkowe..., s. 195.
37 Tomasz TORBUS, Zamki konwentualne w państwie krzyżackim w Prusach, Gdańska 2014, s. 80.
38 Można to zobaczyć choćby na Urmesstischlbacie z 1873 r., na którym widać jeszcze mury i niezasypane fosy.
39 ROGALSKI, op. cit., s. 50; TORBUS, Die Konventsburgen..., s. 637.