Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (79.2017)

364

Juliusz A. Chrościcki

Jana Białostockiego, odbywający się w warszaw-
skim Teatrze Dramatycznym6. Powody opóźnienia
w uzyskaniu mego etatu docenta w IHS UW były
polityczne, a trwały do 14 lutego 1983 r.7 W tych
trudnych dla nas pod wieloma względami miesią-
cach naszą ostoją, prawdziwym przyjacielem był
prof. Zdzisław Żygulski jr.
Wnikliwy badacz batalistyki
W wigilię pięćsetnej rocznicy bitwy pod Orszą,
7 września 2014 r., w Muzeum Narodowym w War-
szawie odbyła się sesja naukowa. Dotarłem tam pro-
sto z lotniska po powrocie z Monachium. Brałem
w niej czynny udział, a kilka dni później, po przyjeź-
dzie do Krakowa na egzaminy ze studentami Uni-
wersytetu Papieskiego Jana Pawła II, przekazałem
prof. Żygulskiemu nowe hipotezy i ustalenia kole-
gów historyków, historyków sztuki oraz konserwa-
torów8. Ostatni referat o obrazie Bitwa pod Orszą
został wygłoszony przez konserwatorów z MNW.
W wyniku ich badań i działań pękające i rozchodzą-
ce się deski osadzono w wewnętrznej ramie metalo-
wej, co spowodowało pewne zmniejszenie wymia-
rów tego dużego obrazu (162><232 cm). Profesor
Żygulski wysłuchał mojej relacji z żywym zaintere-
sowaniem. Ucieszył się z pomysłu interdyscyplinar-
nych badań tego dzieła, zaproponowanych przez
dr. Piotra Rypsona, wicedyrektora Muzeum Narodo-
wego w Warszawie.
Przygotowując się do swego wystąpienia na tej
sesji, a będąc jeszcze w Waszyngtonie, powróciłem
do podstawowego artykułu profesora zatytułowane-
go: Bitwa pod Orszą - struktura obrazu w XII tomie
„Rocznika Historii Sztuki"9. Czytałem go w sierp-
niu 2014 r., korzystając z cyfrowej wersji artykułu
dostępnej na stronie biblioteki uniwersyteckiej

6 Wczesnym rankiem 13 XII stałem wraz z kolegami na
mrozie przed zamkniętym wejściem do Teatru Dramatycz-
nego, gdzie od dwóch dni odbywał się Kongres Kultury
Polskiej. Z inicjatywy prof. Jana Białostockiego, wice-
przewodniczącego tego Kongresu, byłem jednym z jego
organizatorów (z żółtą plakietką) wraz z dr. Andrzejem
Zakrzewskim, uczniem prof. Klemensa Szaniawskiego.
Swoje obowiązki zakończyłem ok. godz. 13., zanosząc
protest kilkudziesięciu uczestników Kongresu podpisany
w zakrystii kościoła św. Anny do sekretariatu ZLP, które-
go prezesem od roku 1980 do rozwiązania związku w
1983 r. był Jan Józef Szczepański.

7 Pismo rektora UW. prof. K. Dobrowolskiego, nr K.l-
1093/83 (z 14 II 1983), archiwum autora.

8 Z najnowszych publikacji na temat obrazu w MNW zob.

Marek A. JANICKI, „Obraz Bitwy pod Orszą - geneza,

datowanie, wzory graficzne a obraz bitwy «na Kropiw-

nej» i inne przedstawienia batalistyczne w wileńskim pa-

w Heidelbergu. Podkreślam tutaj znaczenie nowa-
torskich obserwacji prof. Żygulskiego nad tym obra-
zem opublikowanych w 1981 r. po polsku, a nieco
wcześniej po angielsku10. W swojej szczegółowej
analizie badacz podzielił obraz Bitwy pod Orszą na
47 epizodów w ramach zasadniczych etapów tej bi-
twy. Część I (zaczynając od górnego prawego naro-
ża) - 13 epizodów - obóz wojsk polsko-litewskich
i przeprawa przez rzekę. Część II - 10 epizodów
- przygotowanie do bitwy po stronie polsko-li-
tewskiej. Część III (w centrum obrazu) - 12 epizo-
dów - oddziały polsko-litewskie w walce. Część
IV (w centrum obrazu po lewej stronie) - 9 epizo-
dów - wojska moskiewskie i ich ucieczka z pola
bitwy.
Profesor Żygulski jako pierwszy dostrzegł auto-
portret malarza w osobie siedzącej i oglądającej pa-
noramę bitwy przez ramkę ułożoną z palców prawej
ręki11. Postać ta nie ma jednak na kolanach rozłożo-
nego papieru ani ołówka w ręku, sprawia wrażenie
jakby starała się zapamiętać poszczególne epizody
bitewne, oglądane z daleka, bez przyrządów optycz-
nych. Prof. Żygulski opisał ją tak: „Jest to jedyny
osobnik nieuzbrojony, siedzący nad rzeką [...] na
pniu ściętego drzewa. Bez czapki, ma ciemny zarost,
głowę podniesioną, wzrok skupiony. Odziany
w ciemny wams, żółte spodnio-pończochy i płytkie
cywilne trzewiki [...] Podniósł prawą dłoń z właści-
wym u malarzy układem palców podczas kadrowa-
nia przestrzeni przyszłego obrazu"12.
Odnosząc się do ustaleń wcześniejszych mono-
grafistów Bitwy - Stanisława Herbsta i Michała Wa-
lickiego z 1949 r.13, Żygulski zgodził się z ich opi-
nią, że anonimowy autor musiał być naocznym
świadkiem bitwy. Dalej zaś argumentował: „Istotnie
wykazał się on znakomitą orientacją co do topografii
miejsca, walczących stron najważniejszych epizodów
łacu Radziwiłłów", Biblioteka Epoki Nowożytnej,
11:2015, t. 3, s. 173-225.
9 Zdzisław ŻYGULSKI jr, „Bitwa pod Orszą - struktura
obrazu", Rocznik Historii Sztuki, XII: 1981, s. 85-132; por.
Aleksander BOŁDYREW, „Malowany raport z pola bi-
twy", Mówią Wieki, 2014, nr 9, s. 64-67.
10 Zdzisław ŻYGULSKI jr, „The Battle of Orsha", [w:]
Art, Arms and Armour. An International Anthology, red.
Robert HELD, t. I: 1979-1980, Zurich-Firenze 1979,
s.108-143.
11 ŻYGULSKIjr, „Bitwa pod Orszą...", il. 21 (podpis pod
fotografią: Autoportret autora obrazu).
12 Ibid., s. 92.
13 Stanislaw HERBST, Michal WALICKI, „Obraz bitwy
pod Orszą. Dokument historii sztuki i wojskowości
XVI w.", Rozprawy Komisji Historii Sztuki i Kultury To-
warzystwa Naukowego Warszawskiego, 1949, t. 1, s. 33-
68."