DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Mokotów (część górna) maison de plaisance à goût champêtre w tonacji malowniczej*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0508
496
Jolanta Polanowska
(1746-1767)112 podczas podróży do Italii (1766-1767). Zestawienie planów Laurentiny,
Villi Albani i Mokotowa wskazuje na formalne podobieństwo planów tych neoklasycz-
nych villi, o regularnej i symetrycznej kompozycji. Natomiast wskazana przez Jolantę
Putkowską zbieżność układu Mokotowa z warszawskimi królewskimi villa suburbana
w Ujazdowie i Villa Regia113, zapewne wynikała z topografii - podobnej lokalizacji pała-
cyku-belwederu księżnej na skraju atrakcyjnej widokowo skarpy wiślanej. Można zaś
wskazać na ogólne podobieństwo planu z jardin de plaisance Marii Anny i Heinricha
Briihlów przy Nowym Świecie (1754-1758, Johann Friedrich Knóbel), o zbliżonej dyspo-
zycji: pawilon / altana na skraju skarpy poprzedzony ogrodem użytkowym114. Warto zwró-
cić uwagę także na inne uwarunkowania.
Przystępując do prac w Mokotowie, Ephraim Schróger wkraczał na teren, na którym
istniały bliżej nieokreślone pozostałości dawnego lokalnego ośrodka dworskiego, o trady-
cji sięgającej posiadłości Jerzego Burbacha, wójta (od 1531) Mokotowa115. W dworze
Burbachów (istniał w latach 90. wieku XVI), u jego potomka, także Jerzego Burbacha,
szambelana, latem roku 1611 przebywali więźniowie Zygmunta III, car Wasyl i jego brat
kniaź Dymitr, Szujscy, kiedy to pożar zniszczył część budynku116. Według tradycji, mury
tego dworu wykorzystano jako fundament pałacyku księżnej117. Jednak dokładna lokali-
zacja zniszczonego w najeździe szwedzkim budynku pozostaje niepotwierdzona źródło-
wo, choć być może to ten ośrodek dworski był wzmiankowany za Sasów jako Villa
Mokotów118. Nie wiadomo też, z jakiego okresu pochodziły owe wzmiankowane „stare
trephauzy" przy folwarku księżnej. Pierwotny schemat - regularne założenie z folwar-
kiem od południa - mógł nawiązywać do tego dawnego układu, a odejście od ścisłej osio-
wości planu typu entre court et jardin, mogło wynikać z konieczności uwzględnienia
pozostałości niegdysiejszego dworu.
Istotne były też ślady dawnego sąsiedztwa. Część włóki wójtowskiej Mokotowa posia-
dał pradziad księżnej, Stanisław Herakliusz Lubomirski, dla którego Tylman z Gameren
rozwinął założenie parkowe Ujazdowa119 na okoliczne tereny (il. 21). Odtworzony przez
112 Dwanaście rysunków, zaginione: Monika WYSZOMIRSKA, „Ephraim Schróger", [w:] Słownik architektów i bu-
downiczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, Warszawa 2016, s. 405.
113 PUTKOWSKĄ, Warszawskie rezydencje..., s. 13-29. O tej atrakcyjności skarpy pisał ZUG, op. cit., s. 8.
114 PUTKOWSKĄ, Warszawskie rezydencje..., s. 154, il. 93 (ze zb. drezdeńskich; negatyw w Archiwum Fot. IS PAN).
115 GIEYSZTOR, op. cit., 32; PUTKOWSKA, Warszawskie..., s. 18.
116 D.[Dmitrij] W.[Władimirowicz] CWIETAJEW, Car Wasilij Szujskij i miesta pogriebienijajego w Polsze, 1610-1910
g.g., t. 1, Moskwa-Warszawa 1910, s. 46-47 (Szujscy z 13 osobami dworu, nie licząc polskiej załogi); Marian CHU-
DZYNSKI, Prawda i legenda o zamku gostynińskim. Car Wasyl Szujski więźniem gostynińskiego zamku (1611-1612),
Płock-Gostynin 2007, s. 45; Antoni URBAŃSKI, „Mokotów", Bluszcz, 1928 nr 40, s. 12 i fot. Salon Szujskich.
117 Opinia, że stare mury wykorzystano pod pałacyk księżnej, [Sprawozdanie z wycieczki naukowej], Biuletyn Towarzy-
stwa Przyjaciół Historii Warszawy, 1937 z. 1, s. 12; Z. M. [Zygmunt MANN], „Mokotów Lubomirskiej", Tygodnik
Ilustrowany, 1939 nr 18, s. 350: „Badania nad pałacem prowadzone przez obecnego właściciela, inżyniera Zdzisława
Kalinowskiego, wykazały, że dolna kondygnacja budynku ze sklepionymi salami jest starsza od budowy Zuga [sic!]
prawdopodobnie stanowi pozostałość dworu Burbachów wykorzystanego jako fundament". Pałacyk spalony 1944, po-
zostały fundamenty, część stropów nad piwnicami i mury kardynalne: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Dział Zabytków
Nieruchomych, karta biała 846. W 1961 analiza murów nie potwierdziła tradycji: ZARZEWSKA, op. cit., s 45.
118 Może pozostałością dawnej budowli był mur oporowy skarpy, por. widok Zygmunta Vogla (Zamek Królewski,
Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich, inw. FC/558/ab), por. il. 12. AGAD, AAW, rkps 229: Sumariusz dokumentów
do grunta wójtostwa [...], s. 1: „1736. Varsavia a Serenissimo Rege Augusto III [...] in Villa Mokotow"; też zapiska
z 1738.
119 Stanisław MOSSAKOWSKI, Tylman z Gameren (1632-1706), twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa-Mona-
chium-Berlin 2012, s. 95-109; Vera HERZOG, Der Fiirstliche Badepavillon ais zweckmćiffige und representative Bauau-
fgabe im spdten 17. und 18. Jahrhundert, Berlin, 2016, il. 2: Warschau, Weichselebene und Bóschung von Ujazdów
Jolanta Polanowska
(1746-1767)112 podczas podróży do Italii (1766-1767). Zestawienie planów Laurentiny,
Villi Albani i Mokotowa wskazuje na formalne podobieństwo planów tych neoklasycz-
nych villi, o regularnej i symetrycznej kompozycji. Natomiast wskazana przez Jolantę
Putkowską zbieżność układu Mokotowa z warszawskimi królewskimi villa suburbana
w Ujazdowie i Villa Regia113, zapewne wynikała z topografii - podobnej lokalizacji pała-
cyku-belwederu księżnej na skraju atrakcyjnej widokowo skarpy wiślanej. Można zaś
wskazać na ogólne podobieństwo planu z jardin de plaisance Marii Anny i Heinricha
Briihlów przy Nowym Świecie (1754-1758, Johann Friedrich Knóbel), o zbliżonej dyspo-
zycji: pawilon / altana na skraju skarpy poprzedzony ogrodem użytkowym114. Warto zwró-
cić uwagę także na inne uwarunkowania.
Przystępując do prac w Mokotowie, Ephraim Schróger wkraczał na teren, na którym
istniały bliżej nieokreślone pozostałości dawnego lokalnego ośrodka dworskiego, o trady-
cji sięgającej posiadłości Jerzego Burbacha, wójta (od 1531) Mokotowa115. W dworze
Burbachów (istniał w latach 90. wieku XVI), u jego potomka, także Jerzego Burbacha,
szambelana, latem roku 1611 przebywali więźniowie Zygmunta III, car Wasyl i jego brat
kniaź Dymitr, Szujscy, kiedy to pożar zniszczył część budynku116. Według tradycji, mury
tego dworu wykorzystano jako fundament pałacyku księżnej117. Jednak dokładna lokali-
zacja zniszczonego w najeździe szwedzkim budynku pozostaje niepotwierdzona źródło-
wo, choć być może to ten ośrodek dworski był wzmiankowany za Sasów jako Villa
Mokotów118. Nie wiadomo też, z jakiego okresu pochodziły owe wzmiankowane „stare
trephauzy" przy folwarku księżnej. Pierwotny schemat - regularne założenie z folwar-
kiem od południa - mógł nawiązywać do tego dawnego układu, a odejście od ścisłej osio-
wości planu typu entre court et jardin, mogło wynikać z konieczności uwzględnienia
pozostałości niegdysiejszego dworu.
Istotne były też ślady dawnego sąsiedztwa. Część włóki wójtowskiej Mokotowa posia-
dał pradziad księżnej, Stanisław Herakliusz Lubomirski, dla którego Tylman z Gameren
rozwinął założenie parkowe Ujazdowa119 na okoliczne tereny (il. 21). Odtworzony przez
112 Dwanaście rysunków, zaginione: Monika WYSZOMIRSKA, „Ephraim Schróger", [w:] Słownik architektów i bu-
downiczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, Warszawa 2016, s. 405.
113 PUTKOWSKĄ, Warszawskie rezydencje..., s. 13-29. O tej atrakcyjności skarpy pisał ZUG, op. cit., s. 8.
114 PUTKOWSKĄ, Warszawskie rezydencje..., s. 154, il. 93 (ze zb. drezdeńskich; negatyw w Archiwum Fot. IS PAN).
115 GIEYSZTOR, op. cit., 32; PUTKOWSKA, Warszawskie..., s. 18.
116 D.[Dmitrij] W.[Władimirowicz] CWIETAJEW, Car Wasilij Szujskij i miesta pogriebienijajego w Polsze, 1610-1910
g.g., t. 1, Moskwa-Warszawa 1910, s. 46-47 (Szujscy z 13 osobami dworu, nie licząc polskiej załogi); Marian CHU-
DZYNSKI, Prawda i legenda o zamku gostynińskim. Car Wasyl Szujski więźniem gostynińskiego zamku (1611-1612),
Płock-Gostynin 2007, s. 45; Antoni URBAŃSKI, „Mokotów", Bluszcz, 1928 nr 40, s. 12 i fot. Salon Szujskich.
117 Opinia, że stare mury wykorzystano pod pałacyk księżnej, [Sprawozdanie z wycieczki naukowej], Biuletyn Towarzy-
stwa Przyjaciół Historii Warszawy, 1937 z. 1, s. 12; Z. M. [Zygmunt MANN], „Mokotów Lubomirskiej", Tygodnik
Ilustrowany, 1939 nr 18, s. 350: „Badania nad pałacem prowadzone przez obecnego właściciela, inżyniera Zdzisława
Kalinowskiego, wykazały, że dolna kondygnacja budynku ze sklepionymi salami jest starsza od budowy Zuga [sic!]
prawdopodobnie stanowi pozostałość dworu Burbachów wykorzystanego jako fundament". Pałacyk spalony 1944, po-
zostały fundamenty, część stropów nad piwnicami i mury kardynalne: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Dział Zabytków
Nieruchomych, karta biała 846. W 1961 analiza murów nie potwierdziła tradycji: ZARZEWSKA, op. cit., s 45.
118 Może pozostałością dawnej budowli był mur oporowy skarpy, por. widok Zygmunta Vogla (Zamek Królewski,
Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich, inw. FC/558/ab), por. il. 12. AGAD, AAW, rkps 229: Sumariusz dokumentów
do grunta wójtostwa [...], s. 1: „1736. Varsavia a Serenissimo Rege Augusto III [...] in Villa Mokotow"; też zapiska
z 1738.
119 Stanisław MOSSAKOWSKI, Tylman z Gameren (1632-1706), twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa-Mona-
chium-Berlin 2012, s. 95-109; Vera HERZOG, Der Fiirstliche Badepavillon ais zweckmćiffige und representative Bauau-
fgabe im spdten 17. und 18. Jahrhundert, Berlin, 2016, il. 2: Warschau, Weichselebene und Bóschung von Ujazdów