DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Szablowska, Anna Agnieszka: "Salon odrzuconych" I Ogólnopolskiej Wystawy Plastyki w 1950 r
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0580
568
Anna Agnieszka Szabłowska
w wersji stalinowskiej, były dla obszaru kultury stosunkowo liberalne3. Skupiono się
wówczas na kluczowych przemianach ustrojowych, odkładając na później ingerencję
w inne dziedziny życia. Twórcy mogli kontynuować wypracowane przez poprzednie po-
kolenia wartości i podejmować nowatorskie rozwiązania, co sprawiło, że nawet artyści
o lewicowych poglądach nie wierzyli w nieuchronnie nadchodzące ograniczenia ich nie-
zależności. Oto fragment wywiadu z artystą malarzem Stanisławem Teisseyre: „Jeszcze
pamiętam, Eibisch mi opowiadał, że przyjechał do niego Gierasimow4 [...] był 1948 rok,
początek - i mówi mu: No, jeszcze będziecie robić realizm socjalistyczny, nie bójcie się,
do was dojdzie też. [...] Eibisch bardzo temu przeczył [...]"5.
Momentem przełomowym był Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Partii Robotniczej
i Polskiej Partii Socjalistycznej, który odbył się 15 grudnia 1948 r. Najego mocy z powo-
jennej sceny politycznej usunięto wszelkie pozory demokracji, a Polska Zjednoczona Par-
tia Robotnicza (PZPR) zyskała absolutną hegemonię w Państwie, inicjując - wzorem
radzieckim - totalitarny model rządzenia. Wzmożona kontrola nad wszystkimi sferami ży-
cia społecznego objęła również kulturę, która wprzęgnięta w proces stalinowskiej przebudo-
wy kraju stać się miała odtąd uniwersalnym narzędziem propagandy. Rok 1949 upłynął pod
znakiem środowiskowych narad precyzujących wytyczne realizmu socjalistycznego - kon-
cepcji twórczej wymyślonej przez radzieckich doktrynerów. Po styczniowym spotkaniu lite-
ratów, w lutym zaproszono plastyków, a następnie architektów, muzyków, i filmowców.
Rozpoczął się metodyczny proces odbierania ludziom sztuki, tego, co w ich pracy najważ-
niejsze - wolności. Teraz, wraz z nasileniem podsycanej przez Kreml „zimnej wojny", nale-
żało się pożegnać z wszelkimi objawami niezależnego myślenia. Linia liberalna zmieniła się
w ściśle ideologiczną. Artysta, podobnie jak chłop i robotnik, miał być odtąd budowniczym
nowego socjalistycznego państwa, a zarządzanie kulturą - od szkolnictwa po system upo-
wszechniania, zamierzano oprzeć w całej rozciągłości na modelu radzieckim.
W proces budowania świadomości klasowej i wzniecania pozytywnych uczuć w stosun-
ku do aparatu władzy włączono również plastykę, która poddana partyjnej kontroli znalazła
się w orbicie szybko postępujących zmian. Jeszcze przed zapowiadającą socrealistyczny
zwrot konferencją w Nieborowie, Ministerstwo Kultury i Sztuki (MKiS) powołało Central-
ne Biuro Wystaw (CBW) odpowiedzialne za planową, zgodną z ideologicznym programem
organizację ekspozycji plastycznych6. Najwyższą rangę uzyskały Ogólnopolskie Wystawy
Plastyki (OWP)7, które były rodzajem estrady dla obowiązującej doktryny i pozwalały ją
3 Problematykę sztuk plastycznych i szeroko pojętej kultury w pierwszych latach po II wojnie światowej w sposób
wyczerpujący pokazała wystawa Zaraz po wojnie, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, 3 X2015 - 10 I2016, kuratorki:
Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk.
4 Aleksandr M. Gierasimow (1881-1963) - czołowy przedstawiciel realizmu socjalistycznego w ZSRR, w latach 1947-
1957 przewodniczący ASP ZSRR.
5 „Jak braliśmy Sowietów. Ze Stanisławem Teisseyre'm rozmawiał Jarosław Maszewski", Zeszyty Artystyczne, 2010, nr
19, s. 3.
6 CBW powstało w styczniu 1949 r. w celu centralizacji ruchu wystawowego, który miał mieć odtąd charakter dydaktyczny
(OWP, wystawy stałe, objazdowe, odczyty). Pierwszym dyrektorem placówki został Armand Vetulani. Projektowano utwo-
rzenie sześciu oddziałów poza Warszawą, m.in. w Katowicach i Łodzi ze względu na największe skupiska robotnicze.
Pierwszą wystawą zorganizowaną przez CBW była Ogólnopolska Wystawa Przodowników Pracy (19 VII 1949, SARP
Warszawa). W styczniu 1950 r. zmieniono nazwę instytucji na Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (CBWA). Do końca
1950 r. siedziba biura mieściła się w baraku przy ul. Saskiej 5, a następnie w gmachu dawnego Towarzystwa Zachęty Sztuk
Pięknych. Pierwszą ekspozycją zorganizowaną przez CBWA, MKiS i ZPAP w Zachęcie była Ogólnopolska Wystawa
Plastycy w walce o pokój w związku z II światowym Kongresem Obrońców Pokoju (18 XI - 22 XII 1950). W 1989 r.
instytucja została przekształcona w Państwową Galerię Sztuki ,Zachęta", a oddziały biura zyskały niezależność.
7 Wzorem organizacyjnym dla OWP były odbywające się co dwa lata w Moskwie Wszechzwiązkowe Wystawy Sztuki.
Anna Agnieszka Szabłowska
w wersji stalinowskiej, były dla obszaru kultury stosunkowo liberalne3. Skupiono się
wówczas na kluczowych przemianach ustrojowych, odkładając na później ingerencję
w inne dziedziny życia. Twórcy mogli kontynuować wypracowane przez poprzednie po-
kolenia wartości i podejmować nowatorskie rozwiązania, co sprawiło, że nawet artyści
o lewicowych poglądach nie wierzyli w nieuchronnie nadchodzące ograniczenia ich nie-
zależności. Oto fragment wywiadu z artystą malarzem Stanisławem Teisseyre: „Jeszcze
pamiętam, Eibisch mi opowiadał, że przyjechał do niego Gierasimow4 [...] był 1948 rok,
początek - i mówi mu: No, jeszcze będziecie robić realizm socjalistyczny, nie bójcie się,
do was dojdzie też. [...] Eibisch bardzo temu przeczył [...]"5.
Momentem przełomowym był Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Partii Robotniczej
i Polskiej Partii Socjalistycznej, który odbył się 15 grudnia 1948 r. Najego mocy z powo-
jennej sceny politycznej usunięto wszelkie pozory demokracji, a Polska Zjednoczona Par-
tia Robotnicza (PZPR) zyskała absolutną hegemonię w Państwie, inicjując - wzorem
radzieckim - totalitarny model rządzenia. Wzmożona kontrola nad wszystkimi sferami ży-
cia społecznego objęła również kulturę, która wprzęgnięta w proces stalinowskiej przebudo-
wy kraju stać się miała odtąd uniwersalnym narzędziem propagandy. Rok 1949 upłynął pod
znakiem środowiskowych narad precyzujących wytyczne realizmu socjalistycznego - kon-
cepcji twórczej wymyślonej przez radzieckich doktrynerów. Po styczniowym spotkaniu lite-
ratów, w lutym zaproszono plastyków, a następnie architektów, muzyków, i filmowców.
Rozpoczął się metodyczny proces odbierania ludziom sztuki, tego, co w ich pracy najważ-
niejsze - wolności. Teraz, wraz z nasileniem podsycanej przez Kreml „zimnej wojny", nale-
żało się pożegnać z wszelkimi objawami niezależnego myślenia. Linia liberalna zmieniła się
w ściśle ideologiczną. Artysta, podobnie jak chłop i robotnik, miał być odtąd budowniczym
nowego socjalistycznego państwa, a zarządzanie kulturą - od szkolnictwa po system upo-
wszechniania, zamierzano oprzeć w całej rozciągłości na modelu radzieckim.
W proces budowania świadomości klasowej i wzniecania pozytywnych uczuć w stosun-
ku do aparatu władzy włączono również plastykę, która poddana partyjnej kontroli znalazła
się w orbicie szybko postępujących zmian. Jeszcze przed zapowiadającą socrealistyczny
zwrot konferencją w Nieborowie, Ministerstwo Kultury i Sztuki (MKiS) powołało Central-
ne Biuro Wystaw (CBW) odpowiedzialne za planową, zgodną z ideologicznym programem
organizację ekspozycji plastycznych6. Najwyższą rangę uzyskały Ogólnopolskie Wystawy
Plastyki (OWP)7, które były rodzajem estrady dla obowiązującej doktryny i pozwalały ją
3 Problematykę sztuk plastycznych i szeroko pojętej kultury w pierwszych latach po II wojnie światowej w sposób
wyczerpujący pokazała wystawa Zaraz po wojnie, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, 3 X2015 - 10 I2016, kuratorki:
Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk.
4 Aleksandr M. Gierasimow (1881-1963) - czołowy przedstawiciel realizmu socjalistycznego w ZSRR, w latach 1947-
1957 przewodniczący ASP ZSRR.
5 „Jak braliśmy Sowietów. Ze Stanisławem Teisseyre'm rozmawiał Jarosław Maszewski", Zeszyty Artystyczne, 2010, nr
19, s. 3.
6 CBW powstało w styczniu 1949 r. w celu centralizacji ruchu wystawowego, który miał mieć odtąd charakter dydaktyczny
(OWP, wystawy stałe, objazdowe, odczyty). Pierwszym dyrektorem placówki został Armand Vetulani. Projektowano utwo-
rzenie sześciu oddziałów poza Warszawą, m.in. w Katowicach i Łodzi ze względu na największe skupiska robotnicze.
Pierwszą wystawą zorganizowaną przez CBW była Ogólnopolska Wystawa Przodowników Pracy (19 VII 1949, SARP
Warszawa). W styczniu 1950 r. zmieniono nazwę instytucji na Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (CBWA). Do końca
1950 r. siedziba biura mieściła się w baraku przy ul. Saskiej 5, a następnie w gmachu dawnego Towarzystwa Zachęty Sztuk
Pięknych. Pierwszą ekspozycją zorganizowaną przez CBWA, MKiS i ZPAP w Zachęcie była Ogólnopolska Wystawa
Plastycy w walce o pokój w związku z II światowym Kongresem Obrońców Pokoju (18 XI - 22 XII 1950). W 1989 r.
instytucja została przekształcona w Państwową Galerię Sztuki ,Zachęta", a oddziały biura zyskały niezależność.
7 Wzorem organizacyjnym dla OWP były odbywające się co dwa lata w Moskwie Wszechzwiązkowe Wystawy Sztuki.