DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Recenzje
DOI article:Skubiszewski, Piotr: Janusz Nowiński, Ars cisterciensis. Koś¬ciół cysterski w ś¬redniowieczu - wyposażenie i wystrój, Warszawa, New Media Concept, 2016, ss. 423, il
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0627
Recenzje
615
analizy morfologicznej przedmiotu czy przedstawie-
nia i dopiero w jej świetle rozpatrujemy zasadność
zastosowania określonej nazwy.
W książce Janusza Nowińskiego splatają się ze
sobą dwa wielkie wątki badawcze. Z jednej strony
Autor rozpatruje myśl cystersów, ich stosunek do
sztuki i stopniową ewolucję, jaką te poglądy przecho-
dziły wraz ze wzrostem znaczenia zakonu w Kościele
łacińskim a także wraz z niezwykłym wzrostem licz-
by jego opactw. Drugim wątkiem treściowym pracy
- i to zasadniczym - pozostaje odpowiedź na pyta-
nie o to, jak cystersi Europy środkowej i środko-
wowschodniej uczestniczyli w myśli płynącej
z Citeaux i w ogólnym rozwoju, jaki zakon przecho-
dził i jak wreszcie to odbijało się na ich sztuce. Roz-
patrując sztukę cystersów w Europie środkowej
i środkowowschodniej w tym kontekście, Janusz
Nowiński odwołuje się do dorobku naukowego ba-
daczy polskich i niemieckich, częściowo także cze-
skich. Jest to z uwagi na wybrany przez Autora tery-
torialny zakres badanego materiału zabytkowego
w pełni zrozumiałe i bibliograficzny warsztat Janu-
sza Nowińskiego w tym przedmiocie - choć zawsze
można by go jeszcze rozszerzyć - wydaje się dla ce-
lów, jakie Autor sobie zakreślił wystarczający. Pyta-
nia o warsztat Autora rodzą się natomiast, kiedy
przyglądamy się bibliografii w tych częściach pracy,
w których rozważane są związane z zakonem kwe-
stie natury ogólnej: początki zakonu i jego ewolu-
cja, jego duchowość, myśl św. Bernarda, wreszcie
procesy adaptacji cystersów do nowych prądów ide-
owych i artystycznych Europy późnego średniowie-
cza. Zagadnienia te są od lat przedmiotem badań
wielu uczonych i dużych ośrodków naukowych.
Niestety, czytelnik książki Ars cisterciensis, kiedy
podąża za Autorem w jego rozważaniach nad tymi
kwestiami generalnymi, nie zawsze znajduje odpo-
wiednie odniesienia do najważniejszych osiągnięć
w światowej literaturze przedmiotu. Dotyczące cy-
stersów piśmiennictwo naukowe oblicza się na wie-
le tysięcy tytułów i jestem jak najdalszy od niezisz-
czalnego postulatu wyczerpywania bibliografii przy
każdym z omawianych tematów. Liczne jednak po-
ruszane przez Autora kwestie ogólne z historii cy-
stersów znalazły już wcześniej bardzo dobre opra-
cowania i powinny były być przytoczone. Nie ma
tutaj miejsca na podanie sporej niestety listy opusz-
czeń, ale kilku tytułów nie można nie wymienić.
Trudno przede wszystkim zrozumieć, dlaczego Au-
tor pominął pracę Conrada Rudolph'a, „The prin-
cipal founders» and the early artistic legislation of
Citeaux" [w:] Studies in Cistercian Art and Archi-
tecture, 3, Kalamazoo 1987, s. 1-45. Jest to podsta-
wowe, jak dotąd najobszerniejsze i niezwykle kom-
petentne ujęcie kwestii stosunku wczesnych
cystersów do sztuki - tematu przecież zasadniczego
dla badań podjętych przez Janusza Nowińskiego.
W miejscach, gdzie jest omawiana myśl św. Bernar-
da, zaskakuje brak odniesień do prac niedoścignio-
nego znawcy opata Clairvaux, jakim był wspomnia-
ny już Jean Leclercq osb. Z jego olbrzymiego
dorobku nie sposób w tym miejscu nie wymienić
przynajmniej dwóch pozycji: jego podstawowej bio-
grafii św. Bernarda, Bernard de Clairvaux (Paris
1989) i zbioru, Recueil d 'etudes sur saint Bernard
et ses ecrits (Roma 1992). Wyniki nowszych badań
nad św. Bernardem i nad jego myślą przyniosła kon-
ferencja, której wyniki zostały opublikowane
w zbiorze Bernard de Clairvaux et la pensee des
cisterciens. Actes du Colloque de Troyes, 28-30
octobre 2010, Chimay 2013. Publikacja ta, która
w pracy Janusza Nowińskiego również została po-
minięta, jest sześćdziesiątym trzecim tomem podsta-
wowej dla badań nad cystersami serii wydawniczej
„Citeaux. Commentarii cistercienses. Studia et do-
cumenta". W serii tej, o której nie ma żadnej
wzmianki w książce Ars cisterciensis, ukazały się
niezmiernie ważne monografie z dziejów zakonu.
Z nich jedną przynajmniej, zamieszczoną w tomie
trzecim, trzeba tutaj wymienić. Dotyczy ona bowiem
zasadniczego pytania, jakie stawiają sobie badacze
zakonu - pytania, które przewija się także w książce
Ars cisterciensis. Jest to pytanie o to czy zakładana
w początkach cystersów jedność zakonu była rze-
czywistością, czy tylko życzeniem. Kwestią tą grun-
townie zajął się Jean-Baptiste Auberger w monogra-
fii L'unanimite cistercienne primitive. Mythe ou
realite? (Achel 1986). Wskazał on mianowicie na
rozbieżności, jakie w poglądach na zakon, jego du-
chowość i jego sztukę zachodziły między Stefanem
Hardingiem i młodszym od niego Bernardem. Te
rozbieżności były nie bez znaczenia dla dalszych
dziejów zakonu i dlajego praktyki artystycznej. Nie
powinno też było w pracy Janusza Nowińskiego za-
braknąć informacji o wynikach badań, jakie przed-
stawiono na konferencji naukowej na temat opactwa
w Morimond i jego promieniowania: L'abbaye
cistercienne de Morimond. Histoire et rayonnement.
Colloque International. Langres, 5-6 septembre
2003 (Langres 2005). Duża część polskich i nie-
mieckich klasztorów należy do wielkiej rodziny tego
opactwa.
Jak już wspomniano, przykłady urządzenia i wy-
stroju wnętrz francuskich kościołów cysterskich po-
jawiają się w książce Ars cisterciensis incydental-
nie. Przeważnie tam, gdzie Autor - często trafnie
zresztą - wskazuje na pierwszy uchwytny przykład
jakiejś w tym zakresie zmiany lub innowacji. Zaska-
kuje wszakże to, że niemal zawsze przywołuje
w tych przypadkach literaturę niemieckojęzyczną.
Nie ma tutaj mowy o tym, by podawać w wątpli-
wość poziom i znaczenie prac takich przez Janusza
615
analizy morfologicznej przedmiotu czy przedstawie-
nia i dopiero w jej świetle rozpatrujemy zasadność
zastosowania określonej nazwy.
W książce Janusza Nowińskiego splatają się ze
sobą dwa wielkie wątki badawcze. Z jednej strony
Autor rozpatruje myśl cystersów, ich stosunek do
sztuki i stopniową ewolucję, jaką te poglądy przecho-
dziły wraz ze wzrostem znaczenia zakonu w Kościele
łacińskim a także wraz z niezwykłym wzrostem licz-
by jego opactw. Drugim wątkiem treściowym pracy
- i to zasadniczym - pozostaje odpowiedź na pyta-
nie o to, jak cystersi Europy środkowej i środko-
wowschodniej uczestniczyli w myśli płynącej
z Citeaux i w ogólnym rozwoju, jaki zakon przecho-
dził i jak wreszcie to odbijało się na ich sztuce. Roz-
patrując sztukę cystersów w Europie środkowej
i środkowowschodniej w tym kontekście, Janusz
Nowiński odwołuje się do dorobku naukowego ba-
daczy polskich i niemieckich, częściowo także cze-
skich. Jest to z uwagi na wybrany przez Autora tery-
torialny zakres badanego materiału zabytkowego
w pełni zrozumiałe i bibliograficzny warsztat Janu-
sza Nowińskiego w tym przedmiocie - choć zawsze
można by go jeszcze rozszerzyć - wydaje się dla ce-
lów, jakie Autor sobie zakreślił wystarczający. Pyta-
nia o warsztat Autora rodzą się natomiast, kiedy
przyglądamy się bibliografii w tych częściach pracy,
w których rozważane są związane z zakonem kwe-
stie natury ogólnej: początki zakonu i jego ewolu-
cja, jego duchowość, myśl św. Bernarda, wreszcie
procesy adaptacji cystersów do nowych prądów ide-
owych i artystycznych Europy późnego średniowie-
cza. Zagadnienia te są od lat przedmiotem badań
wielu uczonych i dużych ośrodków naukowych.
Niestety, czytelnik książki Ars cisterciensis, kiedy
podąża za Autorem w jego rozważaniach nad tymi
kwestiami generalnymi, nie zawsze znajduje odpo-
wiednie odniesienia do najważniejszych osiągnięć
w światowej literaturze przedmiotu. Dotyczące cy-
stersów piśmiennictwo naukowe oblicza się na wie-
le tysięcy tytułów i jestem jak najdalszy od niezisz-
czalnego postulatu wyczerpywania bibliografii przy
każdym z omawianych tematów. Liczne jednak po-
ruszane przez Autora kwestie ogólne z historii cy-
stersów znalazły już wcześniej bardzo dobre opra-
cowania i powinny były być przytoczone. Nie ma
tutaj miejsca na podanie sporej niestety listy opusz-
czeń, ale kilku tytułów nie można nie wymienić.
Trudno przede wszystkim zrozumieć, dlaczego Au-
tor pominął pracę Conrada Rudolph'a, „The prin-
cipal founders» and the early artistic legislation of
Citeaux" [w:] Studies in Cistercian Art and Archi-
tecture, 3, Kalamazoo 1987, s. 1-45. Jest to podsta-
wowe, jak dotąd najobszerniejsze i niezwykle kom-
petentne ujęcie kwestii stosunku wczesnych
cystersów do sztuki - tematu przecież zasadniczego
dla badań podjętych przez Janusza Nowińskiego.
W miejscach, gdzie jest omawiana myśl św. Bernar-
da, zaskakuje brak odniesień do prac niedoścignio-
nego znawcy opata Clairvaux, jakim był wspomnia-
ny już Jean Leclercq osb. Z jego olbrzymiego
dorobku nie sposób w tym miejscu nie wymienić
przynajmniej dwóch pozycji: jego podstawowej bio-
grafii św. Bernarda, Bernard de Clairvaux (Paris
1989) i zbioru, Recueil d 'etudes sur saint Bernard
et ses ecrits (Roma 1992). Wyniki nowszych badań
nad św. Bernardem i nad jego myślą przyniosła kon-
ferencja, której wyniki zostały opublikowane
w zbiorze Bernard de Clairvaux et la pensee des
cisterciens. Actes du Colloque de Troyes, 28-30
octobre 2010, Chimay 2013. Publikacja ta, która
w pracy Janusza Nowińskiego również została po-
minięta, jest sześćdziesiątym trzecim tomem podsta-
wowej dla badań nad cystersami serii wydawniczej
„Citeaux. Commentarii cistercienses. Studia et do-
cumenta". W serii tej, o której nie ma żadnej
wzmianki w książce Ars cisterciensis, ukazały się
niezmiernie ważne monografie z dziejów zakonu.
Z nich jedną przynajmniej, zamieszczoną w tomie
trzecim, trzeba tutaj wymienić. Dotyczy ona bowiem
zasadniczego pytania, jakie stawiają sobie badacze
zakonu - pytania, które przewija się także w książce
Ars cisterciensis. Jest to pytanie o to czy zakładana
w początkach cystersów jedność zakonu była rze-
czywistością, czy tylko życzeniem. Kwestią tą grun-
townie zajął się Jean-Baptiste Auberger w monogra-
fii L'unanimite cistercienne primitive. Mythe ou
realite? (Achel 1986). Wskazał on mianowicie na
rozbieżności, jakie w poglądach na zakon, jego du-
chowość i jego sztukę zachodziły między Stefanem
Hardingiem i młodszym od niego Bernardem. Te
rozbieżności były nie bez znaczenia dla dalszych
dziejów zakonu i dlajego praktyki artystycznej. Nie
powinno też było w pracy Janusza Nowińskiego za-
braknąć informacji o wynikach badań, jakie przed-
stawiono na konferencji naukowej na temat opactwa
w Morimond i jego promieniowania: L'abbaye
cistercienne de Morimond. Histoire et rayonnement.
Colloque International. Langres, 5-6 septembre
2003 (Langres 2005). Duża część polskich i nie-
mieckich klasztorów należy do wielkiej rodziny tego
opactwa.
Jak już wspomniano, przykłady urządzenia i wy-
stroju wnętrz francuskich kościołów cysterskich po-
jawiają się w książce Ars cisterciensis incydental-
nie. Przeważnie tam, gdzie Autor - często trafnie
zresztą - wskazuje na pierwszy uchwytny przykład
jakiejś w tym zakresie zmiany lub innowacji. Zaska-
kuje wszakże to, że niemal zawsze przywołuje
w tych przypadkach literaturę niemieckojęzyczną.
Nie ma tutaj mowy o tym, by podawać w wątpli-
wość poziom i znaczenie prac takich przez Janusza