DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Średniowieczny skarbiec ko¬ścioła klasztornego w Trzemesznie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0655
639
GRAŻYNA REGULSKA
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Średniowieczny skarbiec kościoła klasztornego
w Trzemesznie
I. Wprowadzenie
Gdy u schyłku XIX stulecia pruski konserwator, Julius Kohte, inwentaryzował wiel-
kopolskie zabytki sztuki, w skarbcu dawnego kościoła klasztornego kanoników
regularnych w Trzemesznie znajdowało sięjeszcze dwanaście cennych przykładów
średniowiecznego złotnictwa, a wśród nich - trzy kielichy romańskie, na które przynajmniej
od roku 1843 badacze zwracali szczególniejszą uwagę, oraz dziewięć następujących dzieł
złotnictwa gotyckiego i późnogotyckiego - pięć kielichów, jedno cyborium, jeden relikwiarz
w kształcie krzyża i dwa innego typu relikwiarze1. Sam kościół, wtedy już parafialny
p.w. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Michała Archanioła, był okazałą budowlą późnoba-
rokową, wznoszoną za rządów i z inicjatywy opata Michała Kościeszy Kosmowskiego
(1761-1804). Miał trójnawową i trójprzęsłową część zachodnią z dwuwieżową fasadą, okto-
gonalną część środkową z obejściem i potężną kopułą nad konfesją św. Wojciecha oraz
trójprzęsłowe prezbiterium z dwiema wieżami po bokach, w których od północy mieściła
się zakrystia, od południa zaś - skarbiec (il. 1, 2)2.
W roku 1929 przy skarbcu powstała nowa kruchta, a zaraz po wybuchu II wojny świato-
wej zgromadzone w nim naczynia i sprzęty liturgiczne ksiądz Józef Sarniewicz, ówczesny
proboszcz, przeniósł i ukrył pod posadzką kościoła. Mimo to większość z nich została
w 1941 lub 1942 r. wywieziona do poznańskiego Kaiser-Friedrich-Museum i stamtąd
w roku 1944 - do Berlina oraz dalej w głąb III Rzeszy. Pozostałe elementy bogatego wy-
posażenia świątyni trzemeszneńskiej, zamienionej przez niemieckie władze okupacyjne
na magazyn odzieży dla Wehrmachtu, spłonęły w styczniu 1945 r.3
1 Julius KOHTE, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, Bd. IV: Die Kunstdenkmdler des Regierungsbe-
zirks Bromberg, Berlin 1897 (dalej cyt. jako KOHTE 1897), s. 64-70, tabl. I-III, il. 65-67. Zob. też m.in. Edward
RACZYNSKI, Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego, t. II, Poznań
1843 (dalej cyt. jako RACZYŃSKI 1843), s. 377; Aleksander PRZEZDZIECKI, Edward RASTAWIECKI, Wzory
sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce. Seria pierwsza, Warszawa-Paryż
1854 (dalej cyt. jako PRZEZDZIECKI, RASTAWIECKI 1854), tabl. Xx, Y i I-III, tabl. Yy i IV oraz tabl. X; Józef
ŁEPKOWSKI, Gniezno i Trzemeszno. Wiadomości zebrane, Kraków 1863 (dalej cyt. jako ŁEPKOWSKI 1863), s. 44.
2 Z mieszkalnych i gospodarczych zabudowań klasztoru trzemeszneńskiego, po sekularyzacji w 1793 r. popadają-
cych w ruinę i od 1836 r. stopniowo rozbieranych, ocalał jedynie klasycystyczny pałacyk opacki, zaadaptowany na
plebanię.
3 Ogień, podłożony przez Niemców umyślnie, pochłonął całe wnętrze kościoła i wszystkie dachy.
GRAŻYNA REGULSKA
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Średniowieczny skarbiec kościoła klasztornego
w Trzemesznie
I. Wprowadzenie
Gdy u schyłku XIX stulecia pruski konserwator, Julius Kohte, inwentaryzował wiel-
kopolskie zabytki sztuki, w skarbcu dawnego kościoła klasztornego kanoników
regularnych w Trzemesznie znajdowało sięjeszcze dwanaście cennych przykładów
średniowiecznego złotnictwa, a wśród nich - trzy kielichy romańskie, na które przynajmniej
od roku 1843 badacze zwracali szczególniejszą uwagę, oraz dziewięć następujących dzieł
złotnictwa gotyckiego i późnogotyckiego - pięć kielichów, jedno cyborium, jeden relikwiarz
w kształcie krzyża i dwa innego typu relikwiarze1. Sam kościół, wtedy już parafialny
p.w. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Michała Archanioła, był okazałą budowlą późnoba-
rokową, wznoszoną za rządów i z inicjatywy opata Michała Kościeszy Kosmowskiego
(1761-1804). Miał trójnawową i trójprzęsłową część zachodnią z dwuwieżową fasadą, okto-
gonalną część środkową z obejściem i potężną kopułą nad konfesją św. Wojciecha oraz
trójprzęsłowe prezbiterium z dwiema wieżami po bokach, w których od północy mieściła
się zakrystia, od południa zaś - skarbiec (il. 1, 2)2.
W roku 1929 przy skarbcu powstała nowa kruchta, a zaraz po wybuchu II wojny świato-
wej zgromadzone w nim naczynia i sprzęty liturgiczne ksiądz Józef Sarniewicz, ówczesny
proboszcz, przeniósł i ukrył pod posadzką kościoła. Mimo to większość z nich została
w 1941 lub 1942 r. wywieziona do poznańskiego Kaiser-Friedrich-Museum i stamtąd
w roku 1944 - do Berlina oraz dalej w głąb III Rzeszy. Pozostałe elementy bogatego wy-
posażenia świątyni trzemeszneńskiej, zamienionej przez niemieckie władze okupacyjne
na magazyn odzieży dla Wehrmachtu, spłonęły w styczniu 1945 r.3
1 Julius KOHTE, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, Bd. IV: Die Kunstdenkmdler des Regierungsbe-
zirks Bromberg, Berlin 1897 (dalej cyt. jako KOHTE 1897), s. 64-70, tabl. I-III, il. 65-67. Zob. też m.in. Edward
RACZYNSKI, Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego, t. II, Poznań
1843 (dalej cyt. jako RACZYŃSKI 1843), s. 377; Aleksander PRZEZDZIECKI, Edward RASTAWIECKI, Wzory
sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce. Seria pierwsza, Warszawa-Paryż
1854 (dalej cyt. jako PRZEZDZIECKI, RASTAWIECKI 1854), tabl. Xx, Y i I-III, tabl. Yy i IV oraz tabl. X; Józef
ŁEPKOWSKI, Gniezno i Trzemeszno. Wiadomości zebrane, Kraków 1863 (dalej cyt. jako ŁEPKOWSKI 1863), s. 44.
2 Z mieszkalnych i gospodarczych zabudowań klasztoru trzemeszneńskiego, po sekularyzacji w 1793 r. popadają-
cych w ruinę i od 1836 r. stopniowo rozbieranych, ocalał jedynie klasycystyczny pałacyk opacki, zaadaptowany na
plebanię.
3 Ogień, podłożony przez Niemców umyślnie, pochłonął całe wnętrze kościoła i wszystkie dachy.