DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Średniowieczny skarbiec ko¬ścioła klasztornego w Trzemesznie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0678
662
Grażyna Regulska
że twórcy ikonograficznego programu dzieła bliska była idea równowagi między władzą
świecką i moralnym autorytetem kapłaństwa, jaką w 2. połowie XII stulecia głosili zakon-
ni reformatorzy Kościoła, głównie jednak kanonicy regularni z Hugonem od św. Wiktora
oraz Gerhochem z Reichersbergu na czele43. Inni badacze w scenach z prorokami Elia-
szem i Elizeuszem chcieli raczej widzieć aluzje do politycznej sytuacji w Polsce za pano-
wania Mieszka III i uważali, że repusowany kielich z Trzemeszna należał pierwotnie do
katedry gnieźnieńskiej44. Odosobnione stanowisko zajął Tadeusz Dobrzeniecki, według
którego wyrób ten nigdy nie służył do konsekracji chleba w Ciało i wina w Krew Chrystu-
sa, lecz od początku był naczyniem przeznaczonym do przechowywania oleju krzyżma
świętego i używanym podczas sakramentalnego namaszczenia królów. Twierdził nawet,
że można go utożsamiać z okazałym kielichem wymienianym w Ordo coronandi regis
Poloniae saeculi XV45.Z taką opinią nie zgadzał się z kolei Marek Derwich i wyjaśniał, że
nie uzasadniająjej ani losy zabytku trzemeszneńskiego, ani dzieje polskiego skarbca ko-
ronnego i polskiego ceremoniału koronacyjnego46.
III. Dzieła gotyckie oraz późnogotyckie
Kielich z daru Kazimierza Wielkiego
Ten najwcześniejszy, a zarazem - jak powiedziano już na wstępie - jedyny ze sporej
grupy trzemeszneńskich przykładów złotnictwa gotyckiego i późnogotyckiego, który po II
wojnie wrócił szczęśliwie do Polski, jest wyrobem ze srebra, w całości pozłacanym i mie-
rzącym prawie 21 cm wysokości. Powstał w roku 1351 i składa się z kolistej, osadzonej na
cokoliku stopy, krótkiego walcowatego trzonu z nodusem w kształcie spłaszczonej kuli
oraz stosunkowo głębokiej, ale zupełnie gładkiej czary. Na brzegu stopy znajduje się ma-
juskułowa inskrypcja fundacyjna: + KASIMIRVS • REX • POLOnIE • COnPARAVIT•
AnnO • DOMInl • M • CCC • LI, a ponad nią - repusowane, wirujące i wydłużone liście
nierozpoznanej rośliny oraz trzy czterolistne medaliony z grawerowanymi popiersiami
Chrystusa Umęczonego, Matki Boskiej i św. Wojciecha na tle ciemnoniebieskiej emalii
przezroczystej. Dekorację trzonu kielicha stanowią fryzy z odlewanych, półkolistych ar-
kadek. Nodus ma na obwodzie sześć owalnych guzów z grawerowanymi popiersiami
Chrystusa, Matki Boskiej i czterech Ewangelistów na tle podobnej, ciemnoniebieskiej
43 Piotr SKUBISZEWSKI, „The Iconography of a Romanesque Chalice from Trzemeszno", Journal of the Warburg and
Courtauld Institutes, XXXIV, 1971, s. 40-64, il.; SKUBISZEWSKI 1980, s. 35-90, il. 4, 9, 12, 14, 18, 21, 25, 27, 31,
40, 54; SKUBISZEWSKI 1981, s. 77-81, nr 66, il. 84-88, 91; SKUBISZEWSKI 1982, s. 254-259; SKUBISZEWSKI
1990, s. 313-318, il. 22, 23; Ornamenta Ecclesiae 1999, s. 78, nr IX (Skubiszewski), il. Por. też ostatnio Tomasz
PŁÓCIENNIK et Piotr SKUBISZEWSKI, „Le Regne, le Sacerdoce et le Salut. Un cycle d'images et son commentaire
epigraphique sur le calice roman de Trzemeszno", [w:] Qu'est-ce que nommer? L'image legendee entre monde monas-
tique et pensee scolastique. Actes du colloque du Rilma, Institut Universitaire de France, Paris, INHA, 17-18 octobre
2008, ed. Christian HECK, Turnhout 2010, s. 145-167.
44 Zob. np. Sztuka polska przedromańska i romańska 1971, t. I, s. 280 i WOŹNIAK 1990, s. 16.
45 Tadeusz DOBRZENIECKI, „Królewski kielich koronacyjny z Trzemeszna (Opracowanie wstępne)", [w:] Kultura
średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej,
Warszawa 1991, s. 241-250.
46 Zob. Marek DERWICH, „Czy znamy kielich koronacyjny królów późnośredniowiecznej Polski? Uwagi na margine-
sie pracy T. Dobrzenieckiego, Królewski kielich koronacyjny z Trzemeszna", Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,
40, 1992, nr 4, s. 557-561.
Grażyna Regulska
że twórcy ikonograficznego programu dzieła bliska była idea równowagi między władzą
świecką i moralnym autorytetem kapłaństwa, jaką w 2. połowie XII stulecia głosili zakon-
ni reformatorzy Kościoła, głównie jednak kanonicy regularni z Hugonem od św. Wiktora
oraz Gerhochem z Reichersbergu na czele43. Inni badacze w scenach z prorokami Elia-
szem i Elizeuszem chcieli raczej widzieć aluzje do politycznej sytuacji w Polsce za pano-
wania Mieszka III i uważali, że repusowany kielich z Trzemeszna należał pierwotnie do
katedry gnieźnieńskiej44. Odosobnione stanowisko zajął Tadeusz Dobrzeniecki, według
którego wyrób ten nigdy nie służył do konsekracji chleba w Ciało i wina w Krew Chrystu-
sa, lecz od początku był naczyniem przeznaczonym do przechowywania oleju krzyżma
świętego i używanym podczas sakramentalnego namaszczenia królów. Twierdził nawet,
że można go utożsamiać z okazałym kielichem wymienianym w Ordo coronandi regis
Poloniae saeculi XV45.Z taką opinią nie zgadzał się z kolei Marek Derwich i wyjaśniał, że
nie uzasadniająjej ani losy zabytku trzemeszneńskiego, ani dzieje polskiego skarbca ko-
ronnego i polskiego ceremoniału koronacyjnego46.
III. Dzieła gotyckie oraz późnogotyckie
Kielich z daru Kazimierza Wielkiego
Ten najwcześniejszy, a zarazem - jak powiedziano już na wstępie - jedyny ze sporej
grupy trzemeszneńskich przykładów złotnictwa gotyckiego i późnogotyckiego, który po II
wojnie wrócił szczęśliwie do Polski, jest wyrobem ze srebra, w całości pozłacanym i mie-
rzącym prawie 21 cm wysokości. Powstał w roku 1351 i składa się z kolistej, osadzonej na
cokoliku stopy, krótkiego walcowatego trzonu z nodusem w kształcie spłaszczonej kuli
oraz stosunkowo głębokiej, ale zupełnie gładkiej czary. Na brzegu stopy znajduje się ma-
juskułowa inskrypcja fundacyjna: + KASIMIRVS • REX • POLOnIE • COnPARAVIT•
AnnO • DOMInl • M • CCC • LI, a ponad nią - repusowane, wirujące i wydłużone liście
nierozpoznanej rośliny oraz trzy czterolistne medaliony z grawerowanymi popiersiami
Chrystusa Umęczonego, Matki Boskiej i św. Wojciecha na tle ciemnoniebieskiej emalii
przezroczystej. Dekorację trzonu kielicha stanowią fryzy z odlewanych, półkolistych ar-
kadek. Nodus ma na obwodzie sześć owalnych guzów z grawerowanymi popiersiami
Chrystusa, Matki Boskiej i czterech Ewangelistów na tle podobnej, ciemnoniebieskiej
43 Piotr SKUBISZEWSKI, „The Iconography of a Romanesque Chalice from Trzemeszno", Journal of the Warburg and
Courtauld Institutes, XXXIV, 1971, s. 40-64, il.; SKUBISZEWSKI 1980, s. 35-90, il. 4, 9, 12, 14, 18, 21, 25, 27, 31,
40, 54; SKUBISZEWSKI 1981, s. 77-81, nr 66, il. 84-88, 91; SKUBISZEWSKI 1982, s. 254-259; SKUBISZEWSKI
1990, s. 313-318, il. 22, 23; Ornamenta Ecclesiae 1999, s. 78, nr IX (Skubiszewski), il. Por. też ostatnio Tomasz
PŁÓCIENNIK et Piotr SKUBISZEWSKI, „Le Regne, le Sacerdoce et le Salut. Un cycle d'images et son commentaire
epigraphique sur le calice roman de Trzemeszno", [w:] Qu'est-ce que nommer? L'image legendee entre monde monas-
tique et pensee scolastique. Actes du colloque du Rilma, Institut Universitaire de France, Paris, INHA, 17-18 octobre
2008, ed. Christian HECK, Turnhout 2010, s. 145-167.
44 Zob. np. Sztuka polska przedromańska i romańska 1971, t. I, s. 280 i WOŹNIAK 1990, s. 16.
45 Tadeusz DOBRZENIECKI, „Królewski kielich koronacyjny z Trzemeszna (Opracowanie wstępne)", [w:] Kultura
średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej,
Warszawa 1991, s. 241-250.
46 Zob. Marek DERWICH, „Czy znamy kielich koronacyjny królów późnośredniowiecznej Polski? Uwagi na margine-
sie pracy T. Dobrzenieckiego, Królewski kielich koronacyjny z Trzemeszna", Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,
40, 1992, nr 4, s. 557-561.