DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Regulska, Grażyna: Późnogotycki kielich mszalny z daru plebana Tomasza
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0258
252
Grażyna Regulska
na ogół jako zapowiedź ustanowienia przez Chrystusa sakramentu Eucharystii i dość
często pojawiający się na czarach średniowiecznych kielichów mszalnych. Tak samo
jak na naszym zabytku - minuskułą - wykonano go na czarach dwóch blisko ze sobą
spokrewnionych i datowanych na 1. połowę XV stulecia kielichów w kościele parafial-
nym Panny Marii w Werdau (w Saksonii) i w kościele parafialnym Św. Trójcy w Son-
dershausen (w Turyngii) oraz na czarze powstałego w 3. ćwierci tego stulecia, ale od
II wojny światowej zaginionego, kielicha z kościoła parafialnego Wniebowzięcia Panny
Marii w Krakowie. Czary obu niemieckich naczyń nie są jednak ujęte koszyczkami,
lecz w całości dekorowane grawerowanymi półpostaciami króla Dawida i proroków
Starego Testamentu, a cytowany werset Psalmu 116 umieszczono tuż przy ich górnej
krawędzi (il. 21)13. Dla czary kielicha z daru plebana Tomasza zdecydowanie bliższą
analogię stanowi czara kielicha krakowskiego, ujęta wysokim koszyczkiem z grawero-
waną glorią w dolnej partii oraz odlewaną koronką z liści (il. 22)14. Odnoszone do lat
około 1500 kielichy w kościele parafialnym św. Piotra i św. Pawła w Lidzbarku War-
mińskim i z kościoła parafialnego św. Bartłomieja w Jezioranach oraz pochodzący już
z czasu po roku 1508 kielich z kościoła szpitalnego Bożego Ciała w Elblągu mają ten
werset grawerowany majuskułą (il. 23)15. We wszystkich trzech przykładach warmiń-
skich jest to w dodatku jedynie jego część, do odmiennie na każdej czarze opracowane-
go wyrazu NOMEN.
O patenie kielicha z daru plebana Tomasza nie zachowały się żadne informacje, ale
wiadomo, że podczas wizytacji biskupiej w 1610 r. w kościele parafialnym św. Marcina za
murami Poznania znajdowało się dziewięć srebrnych i pozłacanych kielichów mszalnych
z patenami16. I najpewniej omawianego tu dzieła oraz jego pateny dotyczy następujący
zapis w przeprowadzonej przez Mikołaja Zalaszowskiego, archidiakona poznańskiego,
wizytacji z roku 1695: Item kielich wszystek srebrny złocisty z pateną ponderis trzech
grzywien, in pede z pięciu obrazków rzezanych i z herbem17. W sumie na skarbiec tego
kościoła składało się wtedy, mimo strat spowodowanych wojennymi działaniami Szwe-
dów oraz sprzymierzonego z nimi garnizonu Brandenburczyków, aż osiemnaście kieli-
chów mszalnych z patenami, przeważnie jednak barokowych, a także sporo innych
naczyń i sprzętów liturgicznych, z których przynajmniej trzy uznać by można za wyroby
późnogotyckie. Pierwszy z nich to mniejsza srebrna monstrancja, częściowo pozłacana
i zdaniem wizytatora wymagająca naprawy. Dwa pozostałe były srebrnymi i również
częściowo pozłacanymi krzyżami relikwiarzowymi, ze szlachetnymi kamieniami i kora-
lami oraz odlewaną figurką pelikana w zwieńczeniu. W jednym z tych krzyży, opisywa-
13 Joseph BRAUN, Das christliche Altargerdt in seinem Sein und seiner Entwicklung, Munchen 1932, s. 105, 116, 163,
167, tabl. 23, il. 75; Johann Michael FRITZ, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deutschen Goldschmiedearbeiten
der Spdtgotik, Koln 1966, s. 251, 551, 567, nr 760 i 881, il. 208 i 209 oraz id., Goldschmiedekunst der Gotik in
Mitteleuropa, Munchen 1982, s. 263, il. 535.
14 August v. ESSENWEIN, Die mittelalterlichen Kunstdenkmale der Stadt Krakau, Nurnberg 1866, s. 162, il. 83;
Sichergestellte Kunstwerke im General-gouvernement, Breslau 1940, s. 81, nr 262, tabl. 262. Por. też Adam BOCH-
NAK, Julian PAGACZEWSKI, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959, s. 104, il. 80 i ostatnio
REGULSKA 2015, t. I, s. 31-32, gdzie zestawienie wcześniejszej literatury, i t. II, il. I/ 33.
15 Zob. Joseph KOLBERG, Ermldndische Goldschmiede, Braunsberg 1907, s. 155, nr 3 oraz s. 194-195, nr 3; CZIHAK
1908, s. 158, 162; SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK 1987, s. 91-92, 192-193, nr 34, il. 134, oraz s. 89-91,217-218, nr
107, il. 135 i ostatnio REGULSKA 2015, t. I, s. 153, 171, 181, gdzie zestawienie wcześniejszej literatury, i t. II,
il. III/ 171, 173, 174.
16 Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. AV 4, k. l-12v. Zob. też SKIERSKA 2011, s. 178.
17 Por. KARWOWSKI 1929, s. 19.
Grażyna Regulska
na ogół jako zapowiedź ustanowienia przez Chrystusa sakramentu Eucharystii i dość
często pojawiający się na czarach średniowiecznych kielichów mszalnych. Tak samo
jak na naszym zabytku - minuskułą - wykonano go na czarach dwóch blisko ze sobą
spokrewnionych i datowanych na 1. połowę XV stulecia kielichów w kościele parafial-
nym Panny Marii w Werdau (w Saksonii) i w kościele parafialnym Św. Trójcy w Son-
dershausen (w Turyngii) oraz na czarze powstałego w 3. ćwierci tego stulecia, ale od
II wojny światowej zaginionego, kielicha z kościoła parafialnego Wniebowzięcia Panny
Marii w Krakowie. Czary obu niemieckich naczyń nie są jednak ujęte koszyczkami,
lecz w całości dekorowane grawerowanymi półpostaciami króla Dawida i proroków
Starego Testamentu, a cytowany werset Psalmu 116 umieszczono tuż przy ich górnej
krawędzi (il. 21)13. Dla czary kielicha z daru plebana Tomasza zdecydowanie bliższą
analogię stanowi czara kielicha krakowskiego, ujęta wysokim koszyczkiem z grawero-
waną glorią w dolnej partii oraz odlewaną koronką z liści (il. 22)14. Odnoszone do lat
około 1500 kielichy w kościele parafialnym św. Piotra i św. Pawła w Lidzbarku War-
mińskim i z kościoła parafialnego św. Bartłomieja w Jezioranach oraz pochodzący już
z czasu po roku 1508 kielich z kościoła szpitalnego Bożego Ciała w Elblągu mają ten
werset grawerowany majuskułą (il. 23)15. We wszystkich trzech przykładach warmiń-
skich jest to w dodatku jedynie jego część, do odmiennie na każdej czarze opracowane-
go wyrazu NOMEN.
O patenie kielicha z daru plebana Tomasza nie zachowały się żadne informacje, ale
wiadomo, że podczas wizytacji biskupiej w 1610 r. w kościele parafialnym św. Marcina za
murami Poznania znajdowało się dziewięć srebrnych i pozłacanych kielichów mszalnych
z patenami16. I najpewniej omawianego tu dzieła oraz jego pateny dotyczy następujący
zapis w przeprowadzonej przez Mikołaja Zalaszowskiego, archidiakona poznańskiego,
wizytacji z roku 1695: Item kielich wszystek srebrny złocisty z pateną ponderis trzech
grzywien, in pede z pięciu obrazków rzezanych i z herbem17. W sumie na skarbiec tego
kościoła składało się wtedy, mimo strat spowodowanych wojennymi działaniami Szwe-
dów oraz sprzymierzonego z nimi garnizonu Brandenburczyków, aż osiemnaście kieli-
chów mszalnych z patenami, przeważnie jednak barokowych, a także sporo innych
naczyń i sprzętów liturgicznych, z których przynajmniej trzy uznać by można za wyroby
późnogotyckie. Pierwszy z nich to mniejsza srebrna monstrancja, częściowo pozłacana
i zdaniem wizytatora wymagająca naprawy. Dwa pozostałe były srebrnymi i również
częściowo pozłacanymi krzyżami relikwiarzowymi, ze szlachetnymi kamieniami i kora-
lami oraz odlewaną figurką pelikana w zwieńczeniu. W jednym z tych krzyży, opisywa-
13 Joseph BRAUN, Das christliche Altargerdt in seinem Sein und seiner Entwicklung, Munchen 1932, s. 105, 116, 163,
167, tabl. 23, il. 75; Johann Michael FRITZ, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deutschen Goldschmiedearbeiten
der Spdtgotik, Koln 1966, s. 251, 551, 567, nr 760 i 881, il. 208 i 209 oraz id., Goldschmiedekunst der Gotik in
Mitteleuropa, Munchen 1982, s. 263, il. 535.
14 August v. ESSENWEIN, Die mittelalterlichen Kunstdenkmale der Stadt Krakau, Nurnberg 1866, s. 162, il. 83;
Sichergestellte Kunstwerke im General-gouvernement, Breslau 1940, s. 81, nr 262, tabl. 262. Por. też Adam BOCH-
NAK, Julian PAGACZEWSKI, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959, s. 104, il. 80 i ostatnio
REGULSKA 2015, t. I, s. 31-32, gdzie zestawienie wcześniejszej literatury, i t. II, il. I/ 33.
15 Zob. Joseph KOLBERG, Ermldndische Goldschmiede, Braunsberg 1907, s. 155, nr 3 oraz s. 194-195, nr 3; CZIHAK
1908, s. 158, 162; SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK 1987, s. 91-92, 192-193, nr 34, il. 134, oraz s. 89-91,217-218, nr
107, il. 135 i ostatnio REGULSKA 2015, t. I, s. 153, 171, 181, gdzie zestawienie wcześniejszej literatury, i t. II,
il. III/ 171, 173, 174.
16 Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. AV 4, k. l-12v. Zob. też SKIERSKA 2011, s. 178.
17 Por. KARWOWSKI 1929, s. 19.