Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (6.1938)

292

józef górowicz

(6)

Tyn jest robiony z grubych, nieociosanych
połówek pali, wbijanych lub zakopywanych
w ziemię, a u góry rozszczepionych i łączonych
klinami poziomymi. Parkan albo zabór składa
się ze sztachet przybijanych do dwóch pozio-
mych żerdzi. Płot jest robiony z żerdzi przy-
bijanych poziomo, za pomocą drewnianych
gwoździ, do pali wbitych w ziemię, lub przy-
wiązywanych przy pomocy brzozowych lub
wierzbowych oliwek (skrętek). Plecienia jest to
płot z chrustu pleciony poziomo. Laska albo
leska jest to płot z patyków zakładanych pionowo,
na przemian, około trzech poziomych żerdzi.
Z ulicy do podwórka prowadzi brama
dla wozów i bydła, dla ludzi zaś jest obok mniej-
sza bramka tzw. furtoczka. Tak brama jak i fur-
toczka otwiera się na biegunach. Jest to pień
z bocznym odgałęzieniem. Biegun wchodzi
w wydrążony pień (wieria). Górny koniec
bieguna jest zakończony ostro i wchodzi w wy-
drążenie we wieriach, dolny natomiast spoczywa
na wystającej części wieria.
Studnię (kołodyś) buduje zazwyczaj kilku gospodarzy razem, niedaleko
ulicy w takim miejscu, aby wszystkim, którzy ją budowali, było wygodnie
_ czerpać wodę i poić bydło. Budują ją w ten sposób, że na dnie umieszczają
skrzynię (skrynia) z grubych desek, które wpuszczają w cztery słupki drążone
do tego celu (uszaki). Dolne i górne deski przechodzą przez uszaki na wylot
zrobionymi w tym celu otworami. Poza uszakami wbijane są, w wystające
części desek, kołki dla wzmocnienia całej skrzyni. Na skrzyni tej ustawiają
w narożnikach cztery słupy, które wystają ponad poziom ziemi mniej więcej na
jeden metr. Poza te słupy układają cembrowiny (cembryna). Go druga cembro-
wina ma wycięcie, w które wchodzi słup. Zowią je cembryny z porożkami. Nad
poziomem ziemi wiążą cembrowinę w węgieł, albo obijają deskami.
Wodę czerpią przy pomocy żurawia, który składa się ze słupa rozwidlonego
u góry (socha), w rozwidlenie to wchodzi kłoda pozioma (kołowrót). Porusza
się on na osi zwanej klucz, która przechodzi przez obydwa końce rozwidleń
sochy i kołowrotu. Od cieńszego końca kołowrotu zwisa żerdka zakończona
hakiem (kruk), do przyczepiania wiadra.
Z innych budynków w Lutyńsku, wymienić należy jeszcze wiatraki. Po-
szczególne części wiatraka zowią się następująco: wał; na nim umieszczone są
na zewnątrz śmigi. Każda śmiga zaopatrzona jest w ramy — łopaty, nakłada
się na nie cienkie deseczki —- napiery. Wewnątrz młyna znajduje się koło z drzewa
sosnowego, zaopatrzone w grabowe zęby (palce). Koło to obraca rodzaj walca
trybowego (sześciernią) składającego się z dwóch krążków (krużki), górnego
i dolnego, połączonych ze sobą drewnianymi słupkami (ceuki). Na sześcierni
znajduje się kółko zębate, obracające żelazne wrzeciono (wereciono) i pod-
trzymujące przy pomocy paprzycy (paupryca), górny kamień (wierchniak).
Dolny kamień zwie się spodak. Nad kamieniami znajduje się kosz. Młyn
obracają przy pomocy belki zwanej dyszel, a przyrząd służący do ciągnienia
dyszla zowią baranem.