DOI article:
Samek, Jan: Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa pierwszej połowy w. XVII
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20355#0127
51. Dzierążnia, kościół parafialny, portal do zakrystii (fot.
Instytut Sztuki PAN)
cnej postaci z 1. ćwierci w. XVII (gruntowna prze-
budowa 16 1 9)235. W szczególny sposób rozwiązano
w nim system oświetlenia. Wielobocznie zamknięte
prezbiterium posiada wysmukłe okna zamknięte
lukiem ostrym, powyżej których umieszczono okna
okrągłe o tej samej szerokości. Na zewnątrz kościół
jest oszkarpowany; portale w elewacji zach. i w wej-
ściu do zakrystii nie wykazują form gotyckich.
Innego rodzaju nawiązania do architektury
gotyckiej odnajdujemy w kościele parafialnym w Dy-
nowie (pow. brzozowski), ukończonym w r. 1604,
konsekrowanym 16 1 7236. Zastosowano tu w kwadra-
towych kaplicach, symetrycznie usytuowanych przy
235 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego V, Warszawa
1884, s. 193—194.
236 M. Kornecki i J. Samek, Powiat brzozowski (Kat.
zab. szt. w Polsce, Województwo rzeszowskie, rkps w Instytucie
Sztuki PAN w Warszawie).
nawie, kopulaste sklepienia na trompach, pokryte
stiukową dekoracją z ozdobnych listew o układzie
gwiaździstym z wydatnymi zwornikami. Podobnie
potraktowane zostało i sklepienie nawy, z tą różnicą,
że listwy nie są tu dekorowane, a układ ich oparto
na schemacie sklepień sieciowych. Źródłem inspi-
racji były niewątpliwie sklepienia późnogotyckie,
operujące gęstą siatką drobnych, dekoracyjnych
żeber. Wzoru szukać by można choćby w gotyckich
kościołach Przeworska, może było nim, obecnie
silnie już przekształcone, wnętrze fary.
Osobne zagadnienie, szczególnie aktualne na
wsch. terenach Polski, stanowią bliskie średnio-
wiecznym siedemnastowieczne założenia obronne.
Dobrze reprezentować je mogą, mimo znacznych
rekonstrukcji, obwarowania kościoła i klasztoru
benedyktynek w Jarosławiu. Mury obronne obejmu-
jące stosunkowo duży obszar o kształcie nieregu-
larnego wieloboku, opatrzone są tutaj kilkunastoma
basztami o urozmaiconych formach237. Przeważają
baszty okrągłe, niekiedy o dość wysmukłych pro-
porcjach, w innych znalazły zastosowanie machikuły.
Długie kurtyny o pionowych murach wskazują, że
jest to system obronny bardzo bliski średniowiecz-
nemu. Wrażenie takie czyni i dzisiaj całe założenie
o urozmaiconej sylwecie dzięki dużej ilości baszt,
zastępując nam niejako obwarowanie gotyckie za-
chowane na obszarach południowej Polski jedynie
fragmentarycznie. Do tego typu umocnień należy
także część obwarowań klasztoru i kościoła Bernar-
dynów w Leżajsku, o długich kurtynach wzmocnio-
nych okazałymi basztami238
Wymienione obiekty wybrane zostały przykła-
dowo z większej grupy obwarowań, których wspólną
cechą jest stosowanie średniowiecznego systemu
obrony, z niewielkimi na ogół odchyleniami. Oba
przytoczone przykłady stanowią obwarowania zało-
żeń klasztornych, one bowiem przeważają w oma-
wianym typie umocnień. Typ ten uważać można
nie tylko za kontynuację obwarowań gotyckich,
aktualnych w Polsce w w. XVI, ale może i pewien
nawrót do nich, zważywszy, że już od 2. połowy
w. XVI powstawały warownie oparte o system
starowłoski, a później i nowowłoski. Oprócz innych
237 C. Thullie, Kościoły i klasztory warowne w dawnej
Polsce (Czasopismo Techniczne XLIX, 1931, s. 288, tabl. V,
fig. 28 na s. 286, schematyczny rzut założenia).
238 Tamże, s. 289; dalsze przykłady klasztornych założeń
obronnych podaje autor na s. 287—289.
119
Instytut Sztuki PAN)
cnej postaci z 1. ćwierci w. XVII (gruntowna prze-
budowa 16 1 9)235. W szczególny sposób rozwiązano
w nim system oświetlenia. Wielobocznie zamknięte
prezbiterium posiada wysmukłe okna zamknięte
lukiem ostrym, powyżej których umieszczono okna
okrągłe o tej samej szerokości. Na zewnątrz kościół
jest oszkarpowany; portale w elewacji zach. i w wej-
ściu do zakrystii nie wykazują form gotyckich.
Innego rodzaju nawiązania do architektury
gotyckiej odnajdujemy w kościele parafialnym w Dy-
nowie (pow. brzozowski), ukończonym w r. 1604,
konsekrowanym 16 1 7236. Zastosowano tu w kwadra-
towych kaplicach, symetrycznie usytuowanych przy
235 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego V, Warszawa
1884, s. 193—194.
236 M. Kornecki i J. Samek, Powiat brzozowski (Kat.
zab. szt. w Polsce, Województwo rzeszowskie, rkps w Instytucie
Sztuki PAN w Warszawie).
nawie, kopulaste sklepienia na trompach, pokryte
stiukową dekoracją z ozdobnych listew o układzie
gwiaździstym z wydatnymi zwornikami. Podobnie
potraktowane zostało i sklepienie nawy, z tą różnicą,
że listwy nie są tu dekorowane, a układ ich oparto
na schemacie sklepień sieciowych. Źródłem inspi-
racji były niewątpliwie sklepienia późnogotyckie,
operujące gęstą siatką drobnych, dekoracyjnych
żeber. Wzoru szukać by można choćby w gotyckich
kościołach Przeworska, może było nim, obecnie
silnie już przekształcone, wnętrze fary.
Osobne zagadnienie, szczególnie aktualne na
wsch. terenach Polski, stanowią bliskie średnio-
wiecznym siedemnastowieczne założenia obronne.
Dobrze reprezentować je mogą, mimo znacznych
rekonstrukcji, obwarowania kościoła i klasztoru
benedyktynek w Jarosławiu. Mury obronne obejmu-
jące stosunkowo duży obszar o kształcie nieregu-
larnego wieloboku, opatrzone są tutaj kilkunastoma
basztami o urozmaiconych formach237. Przeważają
baszty okrągłe, niekiedy o dość wysmukłych pro-
porcjach, w innych znalazły zastosowanie machikuły.
Długie kurtyny o pionowych murach wskazują, że
jest to system obronny bardzo bliski średniowiecz-
nemu. Wrażenie takie czyni i dzisiaj całe założenie
o urozmaiconej sylwecie dzięki dużej ilości baszt,
zastępując nam niejako obwarowanie gotyckie za-
chowane na obszarach południowej Polski jedynie
fragmentarycznie. Do tego typu umocnień należy
także część obwarowań klasztoru i kościoła Bernar-
dynów w Leżajsku, o długich kurtynach wzmocnio-
nych okazałymi basztami238
Wymienione obiekty wybrane zostały przykła-
dowo z większej grupy obwarowań, których wspólną
cechą jest stosowanie średniowiecznego systemu
obrony, z niewielkimi na ogół odchyleniami. Oba
przytoczone przykłady stanowią obwarowania zało-
żeń klasztornych, one bowiem przeważają w oma-
wianym typie umocnień. Typ ten uważać można
nie tylko za kontynuację obwarowań gotyckich,
aktualnych w Polsce w w. XVI, ale może i pewien
nawrót do nich, zważywszy, że już od 2. połowy
w. XVI powstawały warownie oparte o system
starowłoski, a później i nowowłoski. Oprócz innych
237 C. Thullie, Kościoły i klasztory warowne w dawnej
Polsce (Czasopismo Techniczne XLIX, 1931, s. 288, tabl. V,
fig. 28 na s. 286, schematyczny rzut założenia).
238 Tamże, s. 289; dalsze przykłady klasztornych założeń
obronnych podaje autor na s. 287—289.
119