DOI article:
Gadomski, Jerzy: Imagines Beatae Mariae Virginis gratiosae: Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0047
22. Mat/ca Boska z Dzieciątkiem, szkoła pizańska, Cam-
bridge, Mass., Fogg Art Musaum (wg vain Marle'a)
w katedrze w Sienie (ryc. 21)47, Matka Boska z
Dzieciątkiem ze szkoły pizańskiej z końca XIII
stulecia (Cambridge, Mass., Fogg Art Museum —
ryc. 22) 48 albo nieco późniejsza Madonna z We-
necji w Muzeum w Splicie 49. W ciągu wieku XIV
przedstawienia tego rodzaju ulegały „okcyden-
talizująeym" przeobrażeniom — tak pod wzglę-
dem ikonografii, jak i stylu. W okresie Trecenta
miejsce zwoju w ręce Chrystusa zajmowała ksią-
żka 50, a chusta ulegała redukcji, przekształcając
się w wąski rąbek odsłaniający włosy Marii. Wło-
skim raczej, niż bizantyjskim dziedzictwem kul-
tywowanym we wczesnych Hodegetriach małopol-
skich jest równomiernie rozmieszczony na szatach
drobny ornament patronowy i pseudopatronowy 51
(szczególnie częsty w malarstwie weneckim52),
włoski jest w nich sposób zdobienia tła i nim-
bów delikatną dekoracją puncowaną (ryc. 2, 7).
We Włoszech zapewne rysy twarzy Marii i Dzie-
ciątka uzyskały miękkość światłocieniowego mo-
delunku 53, dłoniom Madonny —■ przy zachowaniu
sztywnego układu — nadano w rysunku palców
cechy graniczącej z wyrafinowaniem finezji (ryc.
23), a włosy Chrystusa przyjęły układ drobnych
loków. Na gruncie włoskim dokonały się wresz-
cie stylowe przeobrażenia draperii: tunika, pod-
szewka płaszcza i płynny bieg jego brzegów zy-
skały cechy stylu miękkiego, utrzymanego w du-
chu połowy lub drugiej połowy w. XIV54. Nie
można wykluczyć, że kolejne stylowe modyfika-
cje wizerunku dokonały się w Czechach, na co
zdaje się wskazywać stosowany w malarstwie cze-
skim kształt broszy złożonej z rombu i czterech
półkoliS5; motyw klamry spinającej płaszcz po-
wtarza się zresztą w malarstwie weneckim56, a
charakterystyczny dla Hodegetrii małopolskich jej
kształt znany jest np. z dzieła czynnego na prze-
łomie w. XIV i XV sieneńczyka Taddeo di Bar-
tolo 57.
Nie precyzując zatem środowiska, w którym
dokonały się opisane przekształceni, przyjąć na-
leży, że bezpośrednim wzorem początkującym se-
rię obrazów małopolskich była Hodegetria zacho-
wująca cechy typu bizantyjskiego, przetworzona
w duchu malarstwa włoskiego przy udziale mięk-
kiego stylu XIV wieku. W Małopolsce w ciągu
XV stulecia następowały dalsze, zaobserwowane
już przemiany, przy czym przed połową tego wie-
" Stubblebiną, o.c., s. 72—75, il. 37; por. il. 51,
54.
48 R. van Marle, The Development oj the Italian
Schools of Painting, The Hague, t. 5, 1925, s. 418, il. 240.
49 R. Pallucchini, La pittura veneziana del Tre-
cetnto, Venezia-Roma 1964, s. 69, 70, il. 234; por. il. 11.
50 Jak np. w obrazie Paola Veneziano — zob. P a 1-
lucchini, o.c, s. 25, il. 35.
51 Van Marle,, o.c, Ł 1, 1923, il. 173; t. 2, 1924, il.
165, 262; t. 3, 1924, il. 133, 223, 325; t. 4, 1924, il. 21, 40,
99, 120; t. -5, 19215, il. 92, 103, 106,, 110, 111, 116.
52 Pallucchini, o.c, il. 24, 50, 68, 70, 91, 116, 136,
H88, 197, 23©, 234, 575„ 592.
M W niektórych Hodegetriach małopolskich wyostrzo-
ny światłocień, np. w partii nosa, utrzymywał się w
drugiej połowie w. XV, może jako dalekie echo pocho-
dzącej z pierwotypu maniery bizantyjskiej.
54 Przegląd materiału porównawczego z czytelnymi
cechami stylu miękkiego w malarstwie florenckim w.
XIV: M. B o s k o v i t s, Pittura fiorentina alla vigilia del
Rinascimento 1370—1400, Firenze 1975; R. Fremantle,
Florentine Gothic Painters. From Giotto to Masaccio,
London 1975, m. m. il. 39, 49, 59, 78, 84—89 i n.
55 A. M a t e j c e k, J. P e ś i n a, Gotische Malerei in
Bóhmen. Tafelmalerei 1350—1450, Prag 1955, tabl. 43, 53,
138, 185, 201.
56 Pallucchini, o.c, il. 68, 94, 116, 117, 119, 120,
128, 159, 163, 197, 402,, 571, 573, 577, 586, 626, 668.
57 Van Marle, o.c, t. 2, s. '554, U, 350.
4.4
bridge, Mass., Fogg Art Musaum (wg vain Marle'a)
w katedrze w Sienie (ryc. 21)47, Matka Boska z
Dzieciątkiem ze szkoły pizańskiej z końca XIII
stulecia (Cambridge, Mass., Fogg Art Museum —
ryc. 22) 48 albo nieco późniejsza Madonna z We-
necji w Muzeum w Splicie 49. W ciągu wieku XIV
przedstawienia tego rodzaju ulegały „okcyden-
talizująeym" przeobrażeniom — tak pod wzglę-
dem ikonografii, jak i stylu. W okresie Trecenta
miejsce zwoju w ręce Chrystusa zajmowała ksią-
żka 50, a chusta ulegała redukcji, przekształcając
się w wąski rąbek odsłaniający włosy Marii. Wło-
skim raczej, niż bizantyjskim dziedzictwem kul-
tywowanym we wczesnych Hodegetriach małopol-
skich jest równomiernie rozmieszczony na szatach
drobny ornament patronowy i pseudopatronowy 51
(szczególnie częsty w malarstwie weneckim52),
włoski jest w nich sposób zdobienia tła i nim-
bów delikatną dekoracją puncowaną (ryc. 2, 7).
We Włoszech zapewne rysy twarzy Marii i Dzie-
ciątka uzyskały miękkość światłocieniowego mo-
delunku 53, dłoniom Madonny —■ przy zachowaniu
sztywnego układu — nadano w rysunku palców
cechy graniczącej z wyrafinowaniem finezji (ryc.
23), a włosy Chrystusa przyjęły układ drobnych
loków. Na gruncie włoskim dokonały się wresz-
cie stylowe przeobrażenia draperii: tunika, pod-
szewka płaszcza i płynny bieg jego brzegów zy-
skały cechy stylu miękkiego, utrzymanego w du-
chu połowy lub drugiej połowy w. XIV54. Nie
można wykluczyć, że kolejne stylowe modyfika-
cje wizerunku dokonały się w Czechach, na co
zdaje się wskazywać stosowany w malarstwie cze-
skim kształt broszy złożonej z rombu i czterech
półkoliS5; motyw klamry spinającej płaszcz po-
wtarza się zresztą w malarstwie weneckim56, a
charakterystyczny dla Hodegetrii małopolskich jej
kształt znany jest np. z dzieła czynnego na prze-
łomie w. XIV i XV sieneńczyka Taddeo di Bar-
tolo 57.
Nie precyzując zatem środowiska, w którym
dokonały się opisane przekształceni, przyjąć na-
leży, że bezpośrednim wzorem początkującym se-
rię obrazów małopolskich była Hodegetria zacho-
wująca cechy typu bizantyjskiego, przetworzona
w duchu malarstwa włoskiego przy udziale mięk-
kiego stylu XIV wieku. W Małopolsce w ciągu
XV stulecia następowały dalsze, zaobserwowane
już przemiany, przy czym przed połową tego wie-
" Stubblebiną, o.c., s. 72—75, il. 37; por. il. 51,
54.
48 R. van Marle, The Development oj the Italian
Schools of Painting, The Hague, t. 5, 1925, s. 418, il. 240.
49 R. Pallucchini, La pittura veneziana del Tre-
cetnto, Venezia-Roma 1964, s. 69, 70, il. 234; por. il. 11.
50 Jak np. w obrazie Paola Veneziano — zob. P a 1-
lucchini, o.c, s. 25, il. 35.
51 Van Marle,, o.c, Ł 1, 1923, il. 173; t. 2, 1924, il.
165, 262; t. 3, 1924, il. 133, 223, 325; t. 4, 1924, il. 21, 40,
99, 120; t. -5, 19215, il. 92, 103, 106,, 110, 111, 116.
52 Pallucchini, o.c, il. 24, 50, 68, 70, 91, 116, 136,
H88, 197, 23©, 234, 575„ 592.
M W niektórych Hodegetriach małopolskich wyostrzo-
ny światłocień, np. w partii nosa, utrzymywał się w
drugiej połowie w. XV, może jako dalekie echo pocho-
dzącej z pierwotypu maniery bizantyjskiej.
54 Przegląd materiału porównawczego z czytelnymi
cechami stylu miękkiego w malarstwie florenckim w.
XIV: M. B o s k o v i t s, Pittura fiorentina alla vigilia del
Rinascimento 1370—1400, Firenze 1975; R. Fremantle,
Florentine Gothic Painters. From Giotto to Masaccio,
London 1975, m. m. il. 39, 49, 59, 78, 84—89 i n.
55 A. M a t e j c e k, J. P e ś i n a, Gotische Malerei in
Bóhmen. Tafelmalerei 1350—1450, Prag 1955, tabl. 43, 53,
138, 185, 201.
56 Pallucchini, o.c, il. 68, 94, 116, 117, 119, 120,
128, 159, 163, 197, 402,, 571, 573, 577, 586, 626, 668.
57 Van Marle, o.c, t. 2, s. '554, U, 350.
4.4