DOI Artikel:
Mroziewicz, Karolina: Regum Poloniae icones Tomasza Tretera ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie i szwedzkie wątki w losach serii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38234#0029
28
oraz zaznajomienie się przez Ulrykę Eleonorę z siedem-
nastowieczną edycją Treterowskich Regum Poloniae ico-
nes, związki oficyny Johana Henrika Wernera z dworem
królewskim, wreszcie własne zainteresowania królowej
historiami dynastycznymi, o czym niżej, przemawiają za
inicjatywą strony szwedzkiej.
Polska kongars saga jest epilogiem wydawniczym se-
rii Tretera, który zamyka okres największej popularno-
ści jego pocztu. Co prawda Icones nie zniknęły od razu
z dynastyczno-narodowej wspólnoty pamięci, ale nowe
spojrzenie na dzieje, stopniowo kształtujące się po wojnie
północnej16, nie sprzyjało dalszej aktywnej recepcji Icones.
Nie zmienia to jednak faktu, że ślady znajomości Trete-
rowskich wzorów, zapośredniczonych przez późniejsze
powtórzenia, są uchwytne jeszcze w cyklu Królowie i ksią-
żęta Jana Matejki17.
POLONIAE REGUM ICONES
Z KSIĘGOZBIORU ULRYKI ELEONORY
W zbiorach Królewskiej Biblioteki w Sztokholmie znajdu-
je się egzemplarz Regum Poloniae icones Tomasza Tretera
opatrzony sygnaturą 1611 2 j. Katalogi zbiorów biblioteki
podają miejsce i datę wydania serii zgodnie z informacją
z otwierającej cykl karty: Romae, 1591, a także informację
o jej proweniencji: Gripsholms Bibliothek. Tego datowa-
nia wydania sztokholmskiego egzemplarza cyklu, które
odnosi się zapewne do pierwszej edycji serii, nie potwier-
dzają filigrany. Są to występujące w kilku odmianach, róż-
niące się między sobą sposobem opracowania i dekoracji
zamkniętej korony, lwów oraz zamknięcia tarczy, herby
Amsterdamu. Najwyraźniejszy znak wodny, widoczny na
ostatniej niezadrukowanej karcie, ukazuje dwa lwy z za-
winiętymi na zewnątrz i do góry ogonami, których łapy
znajdują się na tym samym poziomie co dwa zawijasy,
stanowiące zdobienie dolnej krawędzi tarczy herbowej.
Rozstawem kresów, proporcjami oraz ikonografią filigran
odpowiada wariantowi A, podtyp ea, notowanemu przez
Erika Hinterdinga jako występujący około 1655 r.18 Górna
część tego filigranu jest widoczna również na dwóch kar-
tach ossolińskiego egzemplarza - na nieliczbowanej 19.
karcie, na której odbito przedstawienie Bolesława Śmia-
łego, oraz na nieliczbowanej karcie 40. z podobizną Zyg-
munta Starego. Na podstawie występowania jednakowe-
go typu filigranu można więc stwierdzić, że egzemplarz
16 B. Pfeiffer, Rex et patria. Temat władcy, narodu i ojczyzny w lite-
raturze i sztuce XVIII stulecia. Warszawa 2012, s. 10-11.
17 Jan Matejko znał Treterowskie wzory zapewne dzięki własnym
kwerendom w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, podczas których
mógł się zapoznać zarówno z Principum et regum Polonorum
imagines Arnolda Myliusa, jak i ze znajdującą się w tamtejszym
księgozbiorze Polska kongars saga.
18 Zob. E. Hinterding, Rembrandt as an Etcher, t. 2, s. 18, filigran
A-e-a_FRC-i09; t. 3, s. 26 (jak w przyp. 2).
sztokholmski i ossoliński pochodzą z tej samej edycji po-
cztu Tretera.
Późniejsza, kartonowa oprawa dzieła ze zbiorów sztok-
holmskich została oklejona z zewnątrz białym papierem
z czarnym nadrukiem ornamentalnym o motywach flo-
ralnych i zwierzęcych [il. 1]. Owalny motyw, wycięty z ar-
kusza papieru o tym samym wzorze, naklejono na pud-
ło, w którym obecnie przechowywane są Icones. Okład-
ka ma wymiary 180 mm x 138 mm, wielkość kart wynosi
180 mm x 135 mm, a wielkość ryciny jest jednakowa jak
w ossolińskim egzemplarzu i Polska kongars saga19.
Szwedzki egzemplarz Regum Poloniae icones zawie-
ra kompletny poczet Tretera, składający się z 44 przed-
stawień władców od legendarnego protoplasty Lecha do
Zygmunta III Wazy. Dominują półpostaciowe ujęcia pa-
nujących, jedynie Przemyśla II i Władysława Łokietka
ukazano w pełnej postaci. Władcom nadano indywidu-
alne rysy twarzy. Zróżnicowanie ukazanych monarchów
osiągnięto także poprzez różnorodność gestów, póz, atry-
butów oraz starannie opracowanych detali kostiumolo-
gicznych. Użycie przez Tretera tak odmiennych wzorów
ikonograficznych jak pieczęcie, rzeźby nagrobne, ryciny
oraz prace malarskie, dodatkowo urozmaicało zastosowa-
ne schematy obrazowe. Mimo odmienności poszczegól-
nych wyobrażeń, za sprawą podobnych wymiarów rycin
oraz jednakowej kompozycji kart, na którą składały się
prostokątne pola z przedstawieniami władców oraz ramki
z ich imionami, cykl robi wrażenie spójnego. Wszystkie
ryciny zostały ponadto opatrzone numerem w prawym
dolnym rogu. Niektóre z nich, jak w przypadku Kraka
i Siemomysła, są mniej czytelne, jednak numeracja, po-
dobnie jak we wrocławskim egzemplarzu Icones, jest cią-
gła i niezmieniona20.
Serię przedstawień władców otwiera karta tytułowa
z herbem Korony oraz ramką zwierającą tytuł dzieła, na-
zwisko autora oraz miejsce i datę wykonania cyklu. Biały
orzeł w zamkniętej koronie trzyma miecz i berło, a u jego
stóp ukazano rogi obfitości. W dolnej części karty tytu-
łowej odbito pieczęć Biblioteki Królewskiej z trzema ko-
ronami i napisem „Kungl. Biblioteket Stockholm” [il. 2].
W latach 20. XIX w. Adolf Ludvig Stierneid dodał naklejkę
19 Zob. przyp. 2.
20 W Polska kongars saga uwzględniono między Piastem a Leszkiem IV
Siemowita, którego wyobrażenie nie znalazło się w Regum Po-
loniae icones. Do zobrazowania władcy użyto ponownie płyty
z przedstawieniem Henryka Probusa. W rezultacie w większo-
ści egzemplarzy Sagi można zauważyć zmianę numeracji rycin.
Egzemplarz ze zbiorów Ossolineum (sygnatura XVIII-2073), do
którego ilustracje zostały wklejone, ma jednak ciągłą numerację,
co świadczy o tym, że zmian na płytach dokonano podczas odbi-
jania kolejnych egzemplarzy. Numerację części miedziorytów (do
Władysława II włącznie) zmieniono np. w egzemplarzu z Biblio-
teki Narodowej w Warszawie, sygn. XVIII.2.7220.
oraz zaznajomienie się przez Ulrykę Eleonorę z siedem-
nastowieczną edycją Treterowskich Regum Poloniae ico-
nes, związki oficyny Johana Henrika Wernera z dworem
królewskim, wreszcie własne zainteresowania królowej
historiami dynastycznymi, o czym niżej, przemawiają za
inicjatywą strony szwedzkiej.
Polska kongars saga jest epilogiem wydawniczym se-
rii Tretera, który zamyka okres największej popularno-
ści jego pocztu. Co prawda Icones nie zniknęły od razu
z dynastyczno-narodowej wspólnoty pamięci, ale nowe
spojrzenie na dzieje, stopniowo kształtujące się po wojnie
północnej16, nie sprzyjało dalszej aktywnej recepcji Icones.
Nie zmienia to jednak faktu, że ślady znajomości Trete-
rowskich wzorów, zapośredniczonych przez późniejsze
powtórzenia, są uchwytne jeszcze w cyklu Królowie i ksią-
żęta Jana Matejki17.
POLONIAE REGUM ICONES
Z KSIĘGOZBIORU ULRYKI ELEONORY
W zbiorach Królewskiej Biblioteki w Sztokholmie znajdu-
je się egzemplarz Regum Poloniae icones Tomasza Tretera
opatrzony sygnaturą 1611 2 j. Katalogi zbiorów biblioteki
podają miejsce i datę wydania serii zgodnie z informacją
z otwierającej cykl karty: Romae, 1591, a także informację
o jej proweniencji: Gripsholms Bibliothek. Tego datowa-
nia wydania sztokholmskiego egzemplarza cyklu, które
odnosi się zapewne do pierwszej edycji serii, nie potwier-
dzają filigrany. Są to występujące w kilku odmianach, róż-
niące się między sobą sposobem opracowania i dekoracji
zamkniętej korony, lwów oraz zamknięcia tarczy, herby
Amsterdamu. Najwyraźniejszy znak wodny, widoczny na
ostatniej niezadrukowanej karcie, ukazuje dwa lwy z za-
winiętymi na zewnątrz i do góry ogonami, których łapy
znajdują się na tym samym poziomie co dwa zawijasy,
stanowiące zdobienie dolnej krawędzi tarczy herbowej.
Rozstawem kresów, proporcjami oraz ikonografią filigran
odpowiada wariantowi A, podtyp ea, notowanemu przez
Erika Hinterdinga jako występujący około 1655 r.18 Górna
część tego filigranu jest widoczna również na dwóch kar-
tach ossolińskiego egzemplarza - na nieliczbowanej 19.
karcie, na której odbito przedstawienie Bolesława Śmia-
łego, oraz na nieliczbowanej karcie 40. z podobizną Zyg-
munta Starego. Na podstawie występowania jednakowe-
go typu filigranu można więc stwierdzić, że egzemplarz
16 B. Pfeiffer, Rex et patria. Temat władcy, narodu i ojczyzny w lite-
raturze i sztuce XVIII stulecia. Warszawa 2012, s. 10-11.
17 Jan Matejko znał Treterowskie wzory zapewne dzięki własnym
kwerendom w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, podczas których
mógł się zapoznać zarówno z Principum et regum Polonorum
imagines Arnolda Myliusa, jak i ze znajdującą się w tamtejszym
księgozbiorze Polska kongars saga.
18 Zob. E. Hinterding, Rembrandt as an Etcher, t. 2, s. 18, filigran
A-e-a_FRC-i09; t. 3, s. 26 (jak w przyp. 2).
sztokholmski i ossoliński pochodzą z tej samej edycji po-
cztu Tretera.
Późniejsza, kartonowa oprawa dzieła ze zbiorów sztok-
holmskich została oklejona z zewnątrz białym papierem
z czarnym nadrukiem ornamentalnym o motywach flo-
ralnych i zwierzęcych [il. 1]. Owalny motyw, wycięty z ar-
kusza papieru o tym samym wzorze, naklejono na pud-
ło, w którym obecnie przechowywane są Icones. Okład-
ka ma wymiary 180 mm x 138 mm, wielkość kart wynosi
180 mm x 135 mm, a wielkość ryciny jest jednakowa jak
w ossolińskim egzemplarzu i Polska kongars saga19.
Szwedzki egzemplarz Regum Poloniae icones zawie-
ra kompletny poczet Tretera, składający się z 44 przed-
stawień władców od legendarnego protoplasty Lecha do
Zygmunta III Wazy. Dominują półpostaciowe ujęcia pa-
nujących, jedynie Przemyśla II i Władysława Łokietka
ukazano w pełnej postaci. Władcom nadano indywidu-
alne rysy twarzy. Zróżnicowanie ukazanych monarchów
osiągnięto także poprzez różnorodność gestów, póz, atry-
butów oraz starannie opracowanych detali kostiumolo-
gicznych. Użycie przez Tretera tak odmiennych wzorów
ikonograficznych jak pieczęcie, rzeźby nagrobne, ryciny
oraz prace malarskie, dodatkowo urozmaicało zastosowa-
ne schematy obrazowe. Mimo odmienności poszczegól-
nych wyobrażeń, za sprawą podobnych wymiarów rycin
oraz jednakowej kompozycji kart, na którą składały się
prostokątne pola z przedstawieniami władców oraz ramki
z ich imionami, cykl robi wrażenie spójnego. Wszystkie
ryciny zostały ponadto opatrzone numerem w prawym
dolnym rogu. Niektóre z nich, jak w przypadku Kraka
i Siemomysła, są mniej czytelne, jednak numeracja, po-
dobnie jak we wrocławskim egzemplarzu Icones, jest cią-
gła i niezmieniona20.
Serię przedstawień władców otwiera karta tytułowa
z herbem Korony oraz ramką zwierającą tytuł dzieła, na-
zwisko autora oraz miejsce i datę wykonania cyklu. Biały
orzeł w zamkniętej koronie trzyma miecz i berło, a u jego
stóp ukazano rogi obfitości. W dolnej części karty tytu-
łowej odbito pieczęć Biblioteki Królewskiej z trzema ko-
ronami i napisem „Kungl. Biblioteket Stockholm” [il. 2].
W latach 20. XIX w. Adolf Ludvig Stierneid dodał naklejkę
19 Zob. przyp. 2.
20 W Polska kongars saga uwzględniono między Piastem a Leszkiem IV
Siemowita, którego wyobrażenie nie znalazło się w Regum Po-
loniae icones. Do zobrazowania władcy użyto ponownie płyty
z przedstawieniem Henryka Probusa. W rezultacie w większo-
ści egzemplarzy Sagi można zauważyć zmianę numeracji rycin.
Egzemplarz ze zbiorów Ossolineum (sygnatura XVIII-2073), do
którego ilustracje zostały wklejone, ma jednak ciągłą numerację,
co świadczy o tym, że zmian na płytach dokonano podczas odbi-
jania kolejnych egzemplarzy. Numerację części miedziorytów (do
Władysława II włącznie) zmieniono np. w egzemplarzu z Biblio-
teki Narodowej w Warszawie, sygn. XVIII.2.7220.