DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0040
39
3. Kraków, kościół św. Katarzyny na Kazimierzu, rzut lewej dolnej i prawej górnej części
ościeży portalu w kruchcie południowej. Wg A. Essenwein, Die mittelalterlichen Kunst-
denkmale, tabi. 45
flankowane są przez gładkie listwy z ornamentalnie apli-
kowanymi rozetkami, wykończone przyściennym „grze-
bieniem” ślepych arkadek maswerkowych z dodanymi
noskami i liliowymi zakończeniami.
Kompozycja portalu komplikuje się na wysokości oko-
ło 3 metrów, gdzie dochodzi do zwężenia otworu wejścio-
wego i rozszczepienia profilowań archiwolty [il. 2]. Za-
mknięcie portalowego prześwitu jest dwustopniowo nad-
wieszone, przy czym wyższy uskok jest ćwierćkolisty, dzię-
ki czemu górna część otworu zyskuje dzwonowaty kształt.
Ta partia zwieńczenia ujęta jest drobnoczłonowym profi-
lowaniem, złożonym z kolistych lasek między żłobkami
i uskokami, które mijają się z profilami dolnego segmentu
ościeży. Efekt ten wynika stąd, że poziome wałeczki kon-
sekwentnie wyprowadzone są z wklęsłych odcinków dol-
nej części portalu [il. 3]. Zewnętrzna listwa archiwolty ot-
woru wejściowego ma formę łuku w ośli grzbiet, zakoń-
czonego rozbudowanym kwiatonem i pokrytego liściasty-
mi czołgankami. Ten segment archiwolty również wyrasta
z szerokiej wklęski, która rozdziela rozszczepione „ramy”
zwieńczenia. Ta zewnętrzna, cieńsza i smuklej sza, w dol-
nej części powtarza zarys ćwierćkolistego nadwieszenia
otworu portalowego, a następnie biegnie wysoko w górę,
by prostokątnie załamać się na wysokości nasady dolne-
go kwiatonu i przejść w węższe, lancetowate zwieńczenie,
stanowiące niejako ramę dla tego kwiatonu. Ta część por-
talowej archiwolty składa się z trzech głównych wałków,
z których dwa zewnętrzne mają przekrój gruszkowy i leżą
w jednej płaszczyźnie, w górnym wyłamaniu tworząc kra-
townicowe przecięcie laskowań.
Kompozycyjne „węzły” portalu, czyli miejsca załamań
obu rozszczepionych archiwolt, podkreślone są nadwie-
szonymi pinaklami. Najbardziej rozbudowane są te dolne,
które mają formę triady sterczyn z wiszącymi wsporni-
kami. Niestety, górna ich część została w okresie nowo-
żytnym (względnie w XIX w.)20 zastąpiona postumentami,
20 Autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce podają niepewną datę
1864, zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków,
cz. 4: Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, 1, red. I. Rejduch-
-Samkowa, ƒ. Samek, Warszawa 1987, s. 106.
na których umieszczono siedemnastowieczne figury
świętych Piotra i Pawła. Nie zachowały się też dolne par-
tie i zwieńczenia kolejnej pary pinakli, tym razem poje-
dynczych. Ostatnia para sterczyn przy najwęższej części
zwieńczenia, również pozbawiona piramidalnych zakoń-
czeń, nadwieszona jest w układzie kątowym i masku-
je nasadę dodatkowej, ulistnionej listwy w formie łuku
w ośli grzbiet, która zamyka cały portal21. Konsole pinakli
w większości pokryte są rozbudowaną dekoracją liściastą
o sfałdowanych, przestylizowanych formach.
Zewnętrzny portal kruchty ma znacznie mniej skom-
plikowaną kompozycję, choć jest równie oryginalny
[il. 4, 5]. Jego rdzeń stanowi obramienie otworu wejścio-
wego o wąskich ościeżach, jedynie w górnej partii pro-
filowanych wklęską i półwałkiem pomiędzy sfazowania-
mi. Archiwolta ujęta jest wydatną listwą wygiętą w ośli
grzbiet, pokrytą czołgankami i zwieńczoną kwiatonem.
Ta część portalu jest nieznacznie zagłębiona w kamien-
nym licu ścian kruchty, co tworzy płycinę o trójstopnio-
wym, schodkowym zamknięciu, ujmującym ulistnioną
archiwoltę i kwiaton zwieńczenia. W powstałe w ten spo-
sób stopnie wpisane są noski maswerkowe, które two-
rzą sugestię rozerwanych czwórliści w kwadratowych
21 Zaskakująca jest rudymentarnie prosta (i przez to archaiczna)
forma krzyża, który wieńczy portal. W pierwotnym zamyśle pro-
jektanta w tym miejscu musiał znajdować się dekoracyjny kwia-
ton, analogiczny do tego, który wieńczy dolny segment archiwol-
ty. Marcin Szyma zauważył niski poziom wykonania górnej czę-
ści portalu, wskazując przy tym, że nie został on ukończony przez
pierwszy (główny) warsztat. Świadczy o tym przede wszystkim
brak stażowania krawędzi ciosów w tle górnej partii zwieńczenia.
Jest więc prawdopodobne, że krzyż ten został wykonany przez
bardzo nisko wykwalifikowanych budowniczych, którzy podję-
li się ukończenia dzieła po nagłym odejściu wcześniejszych wy-
konawców. Oni też zapewne wykonali fragment muru z kamie-
nia łamanego w górnej części południowej ściany kruchty, pod
względem technicznym negatywnie odróżniający się od ciosowej
struktury przyległych partii budowli. Nie można też wykluczyć,
że zwieńczenia nadwieszonych pinakli nigdy nie zostały wykona-
ne; zob. M. Szyma, Z badań, s. 161 (jak w przyp. 2).
3. Kraków, kościół św. Katarzyny na Kazimierzu, rzut lewej dolnej i prawej górnej części
ościeży portalu w kruchcie południowej. Wg A. Essenwein, Die mittelalterlichen Kunst-
denkmale, tabi. 45
flankowane są przez gładkie listwy z ornamentalnie apli-
kowanymi rozetkami, wykończone przyściennym „grze-
bieniem” ślepych arkadek maswerkowych z dodanymi
noskami i liliowymi zakończeniami.
Kompozycja portalu komplikuje się na wysokości oko-
ło 3 metrów, gdzie dochodzi do zwężenia otworu wejścio-
wego i rozszczepienia profilowań archiwolty [il. 2]. Za-
mknięcie portalowego prześwitu jest dwustopniowo nad-
wieszone, przy czym wyższy uskok jest ćwierćkolisty, dzię-
ki czemu górna część otworu zyskuje dzwonowaty kształt.
Ta partia zwieńczenia ujęta jest drobnoczłonowym profi-
lowaniem, złożonym z kolistych lasek między żłobkami
i uskokami, które mijają się z profilami dolnego segmentu
ościeży. Efekt ten wynika stąd, że poziome wałeczki kon-
sekwentnie wyprowadzone są z wklęsłych odcinków dol-
nej części portalu [il. 3]. Zewnętrzna listwa archiwolty ot-
woru wejściowego ma formę łuku w ośli grzbiet, zakoń-
czonego rozbudowanym kwiatonem i pokrytego liściasty-
mi czołgankami. Ten segment archiwolty również wyrasta
z szerokiej wklęski, która rozdziela rozszczepione „ramy”
zwieńczenia. Ta zewnętrzna, cieńsza i smuklej sza, w dol-
nej części powtarza zarys ćwierćkolistego nadwieszenia
otworu portalowego, a następnie biegnie wysoko w górę,
by prostokątnie załamać się na wysokości nasady dolne-
go kwiatonu i przejść w węższe, lancetowate zwieńczenie,
stanowiące niejako ramę dla tego kwiatonu. Ta część por-
talowej archiwolty składa się z trzech głównych wałków,
z których dwa zewnętrzne mają przekrój gruszkowy i leżą
w jednej płaszczyźnie, w górnym wyłamaniu tworząc kra-
townicowe przecięcie laskowań.
Kompozycyjne „węzły” portalu, czyli miejsca załamań
obu rozszczepionych archiwolt, podkreślone są nadwie-
szonymi pinaklami. Najbardziej rozbudowane są te dolne,
które mają formę triady sterczyn z wiszącymi wsporni-
kami. Niestety, górna ich część została w okresie nowo-
żytnym (względnie w XIX w.)20 zastąpiona postumentami,
20 Autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce podają niepewną datę
1864, zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków,
cz. 4: Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, 1, red. I. Rejduch-
-Samkowa, ƒ. Samek, Warszawa 1987, s. 106.
na których umieszczono siedemnastowieczne figury
świętych Piotra i Pawła. Nie zachowały się też dolne par-
tie i zwieńczenia kolejnej pary pinakli, tym razem poje-
dynczych. Ostatnia para sterczyn przy najwęższej części
zwieńczenia, również pozbawiona piramidalnych zakoń-
czeń, nadwieszona jest w układzie kątowym i masku-
je nasadę dodatkowej, ulistnionej listwy w formie łuku
w ośli grzbiet, która zamyka cały portal21. Konsole pinakli
w większości pokryte są rozbudowaną dekoracją liściastą
o sfałdowanych, przestylizowanych formach.
Zewnętrzny portal kruchty ma znacznie mniej skom-
plikowaną kompozycję, choć jest równie oryginalny
[il. 4, 5]. Jego rdzeń stanowi obramienie otworu wejścio-
wego o wąskich ościeżach, jedynie w górnej partii pro-
filowanych wklęską i półwałkiem pomiędzy sfazowania-
mi. Archiwolta ujęta jest wydatną listwą wygiętą w ośli
grzbiet, pokrytą czołgankami i zwieńczoną kwiatonem.
Ta część portalu jest nieznacznie zagłębiona w kamien-
nym licu ścian kruchty, co tworzy płycinę o trójstopnio-
wym, schodkowym zamknięciu, ujmującym ulistnioną
archiwoltę i kwiaton zwieńczenia. W powstałe w ten spo-
sób stopnie wpisane są noski maswerkowe, które two-
rzą sugestię rozerwanych czwórliści w kwadratowych
21 Zaskakująca jest rudymentarnie prosta (i przez to archaiczna)
forma krzyża, który wieńczy portal. W pierwotnym zamyśle pro-
jektanta w tym miejscu musiał znajdować się dekoracyjny kwia-
ton, analogiczny do tego, który wieńczy dolny segment archiwol-
ty. Marcin Szyma zauważył niski poziom wykonania górnej czę-
ści portalu, wskazując przy tym, że nie został on ukończony przez
pierwszy (główny) warsztat. Świadczy o tym przede wszystkim
brak stażowania krawędzi ciosów w tle górnej partii zwieńczenia.
Jest więc prawdopodobne, że krzyż ten został wykonany przez
bardzo nisko wykwalifikowanych budowniczych, którzy podję-
li się ukończenia dzieła po nagłym odejściu wcześniejszych wy-
konawców. Oni też zapewne wykonali fragment muru z kamie-
nia łamanego w górnej części południowej ściany kruchty, pod
względem technicznym negatywnie odróżniający się od ciosowej
struktury przyległych partii budowli. Nie można też wykluczyć,
że zwieńczenia nadwieszonych pinakli nigdy nie zostały wykona-
ne; zob. M. Szyma, Z badań, s. 161 (jak w przyp. 2).