DOI Artikel:
Getka-Kenig, Mikołaj: Wystawy sztuk pięknych w Warszawie jako narzędzie polityki artystycznej władz Królestwa Polskiego w latach 1815 – 1830
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0067
66
Niniejszy artykuł stanowi pokłosie szerzej zakrojonych
badań autora nad polityczną funkcją twórczości architek-
tonicznej i artystycznej w konstytucyjnym - „wskrzeszo-
nym” - Królestwie Polskim lat 1815-1830.
Co prawda już w 1817 r. malarz Daniel Kondrato-
wicz, uczeń Franciszka Smuglewicza, wzywał na łamach
prasy warszawskiej do „wystawiania publicznie dzieł
malowanych”* * * * * * 10, ale właściwa historia wystaw w stoli-
cy Królestwa Polskiego zaczyna się wraz z postanowie-
niem namiestnika królewskiego Józefa Zajączka z 30 maja
1818 r.11 Uzasadniał on swoją decyzję „korzystnym” ze
względu na zagraniczne doświadczenia „wpływem z wy-
stawy publicznej dzieł znakomitszych przemysłu krajowe-
go na postęp mieszkańców w nauce, pracy i użytecznych
przedsięwzięciach”. Sztuki piękne zostały tutaj zestawio-
ne z „płodami znakomitymi rolnictwa, kunsztów i ręko-
dzieł” w charakterze równoległych form krajowego „prze-
mysłu”, rozumianego jako wszelkiego rodzaju materialna
wytwórczość. Oba rodzaje wystaw nie miały być jednak
łączone. Te nie-artystyczne pozostawały bowiem w gestii
Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji i miały
odbywać się w salach stołecznego ratusza12, podczas gdy
organizację wystaw sztuk pięknych powierzano Komisji
Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
przeznaczając na ten cel pomieszczenia uniwersytetu. Ta
ostatnia lokalizacja nie była przypadkowa, jako że na war-
szawskiej uczelni wyższej funkcjonował Oddział Sztuk
Pięknych (w ramach Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych).
Jak pisała badaczka jego dziejów Kalina Bartnicka, decy-
zja o powołaniu wystaw stanowiła „zakończenie i podsu-
mowanie okresu organizacyjnego” tej jednostki w ramach
dopiero co powstałego Uniwersytetu Warszawskiego13.
Równocześnie jednak nie było to przedsięwzięcie w zało-
żeniu ograniczone jedynie do środowiska akademickiego.
Wykładowcy i studenci oddziału stanowili co prawda na-
turalne grono uczestników, udział w wystawach był jed-
nak otwarty dla ogółu „mieszkańców w kraju osiadłych”,
którzy chcieli publicznie zaprezentować swoje prace14.
Z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać, że
decyzja Zajączka o powołaniu do życia instytucji pub-
licznych wystaw artystycznych była inspirowana przede
and Public Life in Eighteenth-Century Paris, New Haven 1985, pas¬
sim; J. Pedro Lorente, Art in the Urban Public Sphere: Art Ven¬
ues by Entrepreneurs, Associations and Institutions, 1800-1850,
[w:J Leisure Cultures in Urban Europe, c. 1700-1870: a Transna¬
tional Perspective, red. P. Borsay, J. Hein Fumée, Manchester 2016,
s. 21-48.
10 „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” z 18 X
1817, nr 83, dodatek drugi, s. 1815.
11 Tekst in extenso w: Warszawskie wystawy, s. 1-3 (jak w przyp. 2).
12 Na ich temat patrz: A.M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości
Królestwa Polskiego, Warszawa 1999.
13 K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo, s. 175 (jak w przyp. 1).
14 Ustanowienie wystaw w 1818 r„ zob. w: Warszawskie wystawy, s. 2
(jak w przyp. 2).
wszystkim przez ówczesnego ministra wyznań religijnych
i oświecenia publicznego, czyli Stanisława Kostkę Poto-
ckiego15. Był on mecenasem, kolekcjonerem, teoretykiem
i głównym protektorem Oddziału Sztuk Pięknych16, ży-
wiącym przekonanie o szczególnym znaczeniu twórczości
artystycznej dla cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa.
Wyrazem tego przekonania było opublikowane w 1815 r.
dwutomowe opracowanie O sztuce u dawnych, czyli Win-
kelman polski. Potocki podkreślał w nim, że omawiany te-
mat nie „zwraca od rzeczy użytecznych [...] niebezpiecz-
ną płochej ciekawości ponętą”, ale pozwała zgłębić prob-
lem, który pozostaje w ścisłym związku z poczuciem do-
brostanu17. W zachowanym w rękopisie wstępie do nigdy
niewydanej książki O sztuce dzisiejszych, pisanej po 1815 r.,
Potocki zauważał natomiast, że wiedza o sztukach pięk-
nych powinna być nieodłącznym elementem wykształ-
cenia „dobrze wychowanego człowieka” (a więc, w jego
rozumieniu, idealnego członka wspólnoty społecznej)18.
O korzyściach dla społeczeństwa płynących z upowszech-
niania piękna pisali w tym czasie także inni teoretycy, bli-
sko zresztą związani z Potockim, czyli Sebastian Siera-
kowski i Chrystian Piotr Aigner. Obaj byli co prawda teo-
retykami architektury, ale ten ostatni w swojej Rozprawie
o guście w ogólności z 1812 r. zwracał uwagę na znaczenie
sztuki sensu largo dla prawidłowego rozwoju człowieka
jako jednostki funkcjonującej w ramach wspólnoty na-
rodowej: „rozum i moralność są wprawdzie pierwszymi
przymiotami i potrzebami człowieka, który się wznieść
i swój naród podnieść zachce, ale tego podwyższenia do-
piero dokończy gust, który rozum i moralność udoskona-
la, a przyjemność i słodycz na czyny, i na całe życie rozle-
wa, słowem robi umysł tkliwym na złe i na dobre”19. Aby
jednak udało się osiągnąć taki efekt, należało ten gust jak
najszerzej upowszechnić.
Zauważmy, że powstający przez lata Winkelman pol-
ski raczej nieprzypadkowo został opublikowany właśnie
w 1815 r. Powstanie Królestwa Polskiego oznaczało stabi-
lizację politycznej sytuacji Polaków po burzliwym okresie
15 Kozakiewicz przyznawał, że „wobec braku odpowiednich ma-
teriałów źródłowych odpowiedzieć jest trudno” na to pytanie -
wśród typowanych pomysłodawców wymieniał Potockiego obok
mniej prawdopodobnych Stanisława Staszica oraz Tadeusza Mo-
stowskiego, jak również „niektórych artystów amatorów piastu-
jących wówczas wysokie godności państwowe”. S. Kozakiewicz,
Wstęp, s. XV (jak w przyp. 2).
16 K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo, s. 193 (jak w przyp. 1); A. Le-
wicka-Morawska, Między klasycznością a tradycjonalizmem:
narodziny nowoczesnej kultury artystycznej a malarstwo polskie
końca XVIII i początków XIX wieku. Warszawa 2005, s. 122.
17 S.K. Potocki, O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski, t. 1,
Warszawa 1815, s. 1.
18 Idem, O sztuce dzisiejszych. Wstęp, cyt. in extenso w: J. Polanow-
ska, Stanisław Kostka Potocki: twórczość architekta amatora. War-
szawa 2009, s. 342.
19 [Ch.J P. Aigner, Rozprawa o guście w ogólności. Warszawa 1812,
s. 14.
Niniejszy artykuł stanowi pokłosie szerzej zakrojonych
badań autora nad polityczną funkcją twórczości architek-
tonicznej i artystycznej w konstytucyjnym - „wskrzeszo-
nym” - Królestwie Polskim lat 1815-1830.
Co prawda już w 1817 r. malarz Daniel Kondrato-
wicz, uczeń Franciszka Smuglewicza, wzywał na łamach
prasy warszawskiej do „wystawiania publicznie dzieł
malowanych”* * * * * * 10, ale właściwa historia wystaw w stoli-
cy Królestwa Polskiego zaczyna się wraz z postanowie-
niem namiestnika królewskiego Józefa Zajączka z 30 maja
1818 r.11 Uzasadniał on swoją decyzję „korzystnym” ze
względu na zagraniczne doświadczenia „wpływem z wy-
stawy publicznej dzieł znakomitszych przemysłu krajowe-
go na postęp mieszkańców w nauce, pracy i użytecznych
przedsięwzięciach”. Sztuki piękne zostały tutaj zestawio-
ne z „płodami znakomitymi rolnictwa, kunsztów i ręko-
dzieł” w charakterze równoległych form krajowego „prze-
mysłu”, rozumianego jako wszelkiego rodzaju materialna
wytwórczość. Oba rodzaje wystaw nie miały być jednak
łączone. Te nie-artystyczne pozostawały bowiem w gestii
Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji i miały
odbywać się w salach stołecznego ratusza12, podczas gdy
organizację wystaw sztuk pięknych powierzano Komisji
Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
przeznaczając na ten cel pomieszczenia uniwersytetu. Ta
ostatnia lokalizacja nie była przypadkowa, jako że na war-
szawskiej uczelni wyższej funkcjonował Oddział Sztuk
Pięknych (w ramach Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych).
Jak pisała badaczka jego dziejów Kalina Bartnicka, decy-
zja o powołaniu wystaw stanowiła „zakończenie i podsu-
mowanie okresu organizacyjnego” tej jednostki w ramach
dopiero co powstałego Uniwersytetu Warszawskiego13.
Równocześnie jednak nie było to przedsięwzięcie w zało-
żeniu ograniczone jedynie do środowiska akademickiego.
Wykładowcy i studenci oddziału stanowili co prawda na-
turalne grono uczestników, udział w wystawach był jed-
nak otwarty dla ogółu „mieszkańców w kraju osiadłych”,
którzy chcieli publicznie zaprezentować swoje prace14.
Z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać, że
decyzja Zajączka o powołaniu do życia instytucji pub-
licznych wystaw artystycznych była inspirowana przede
and Public Life in Eighteenth-Century Paris, New Haven 1985, pas¬
sim; J. Pedro Lorente, Art in the Urban Public Sphere: Art Ven¬
ues by Entrepreneurs, Associations and Institutions, 1800-1850,
[w:J Leisure Cultures in Urban Europe, c. 1700-1870: a Transna¬
tional Perspective, red. P. Borsay, J. Hein Fumée, Manchester 2016,
s. 21-48.
10 „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” z 18 X
1817, nr 83, dodatek drugi, s. 1815.
11 Tekst in extenso w: Warszawskie wystawy, s. 1-3 (jak w przyp. 2).
12 Na ich temat patrz: A.M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości
Królestwa Polskiego, Warszawa 1999.
13 K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo, s. 175 (jak w przyp. 1).
14 Ustanowienie wystaw w 1818 r„ zob. w: Warszawskie wystawy, s. 2
(jak w przyp. 2).
wszystkim przez ówczesnego ministra wyznań religijnych
i oświecenia publicznego, czyli Stanisława Kostkę Poto-
ckiego15. Był on mecenasem, kolekcjonerem, teoretykiem
i głównym protektorem Oddziału Sztuk Pięknych16, ży-
wiącym przekonanie o szczególnym znaczeniu twórczości
artystycznej dla cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa.
Wyrazem tego przekonania było opublikowane w 1815 r.
dwutomowe opracowanie O sztuce u dawnych, czyli Win-
kelman polski. Potocki podkreślał w nim, że omawiany te-
mat nie „zwraca od rzeczy użytecznych [...] niebezpiecz-
ną płochej ciekawości ponętą”, ale pozwała zgłębić prob-
lem, który pozostaje w ścisłym związku z poczuciem do-
brostanu17. W zachowanym w rękopisie wstępie do nigdy
niewydanej książki O sztuce dzisiejszych, pisanej po 1815 r.,
Potocki zauważał natomiast, że wiedza o sztukach pięk-
nych powinna być nieodłącznym elementem wykształ-
cenia „dobrze wychowanego człowieka” (a więc, w jego
rozumieniu, idealnego członka wspólnoty społecznej)18.
O korzyściach dla społeczeństwa płynących z upowszech-
niania piękna pisali w tym czasie także inni teoretycy, bli-
sko zresztą związani z Potockim, czyli Sebastian Siera-
kowski i Chrystian Piotr Aigner. Obaj byli co prawda teo-
retykami architektury, ale ten ostatni w swojej Rozprawie
o guście w ogólności z 1812 r. zwracał uwagę na znaczenie
sztuki sensu largo dla prawidłowego rozwoju człowieka
jako jednostki funkcjonującej w ramach wspólnoty na-
rodowej: „rozum i moralność są wprawdzie pierwszymi
przymiotami i potrzebami człowieka, który się wznieść
i swój naród podnieść zachce, ale tego podwyższenia do-
piero dokończy gust, który rozum i moralność udoskona-
la, a przyjemność i słodycz na czyny, i na całe życie rozle-
wa, słowem robi umysł tkliwym na złe i na dobre”19. Aby
jednak udało się osiągnąć taki efekt, należało ten gust jak
najszerzej upowszechnić.
Zauważmy, że powstający przez lata Winkelman pol-
ski raczej nieprzypadkowo został opublikowany właśnie
w 1815 r. Powstanie Królestwa Polskiego oznaczało stabi-
lizację politycznej sytuacji Polaków po burzliwym okresie
15 Kozakiewicz przyznawał, że „wobec braku odpowiednich ma-
teriałów źródłowych odpowiedzieć jest trudno” na to pytanie -
wśród typowanych pomysłodawców wymieniał Potockiego obok
mniej prawdopodobnych Stanisława Staszica oraz Tadeusza Mo-
stowskiego, jak również „niektórych artystów amatorów piastu-
jących wówczas wysokie godności państwowe”. S. Kozakiewicz,
Wstęp, s. XV (jak w przyp. 2).
16 K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo, s. 193 (jak w przyp. 1); A. Le-
wicka-Morawska, Między klasycznością a tradycjonalizmem:
narodziny nowoczesnej kultury artystycznej a malarstwo polskie
końca XVIII i początków XIX wieku. Warszawa 2005, s. 122.
17 S.K. Potocki, O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski, t. 1,
Warszawa 1815, s. 1.
18 Idem, O sztuce dzisiejszych. Wstęp, cyt. in extenso w: J. Polanow-
ska, Stanisław Kostka Potocki: twórczość architekta amatora. War-
szawa 2009, s. 342.
19 [Ch.J P. Aigner, Rozprawa o guście w ogólności. Warszawa 1812,
s. 14.