DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Obrazy dysydenckie. Nowa rozprawa Franka Mullera o wczesnej grafice protestanckiej w Strasburgu i jej znaczeniu dla wytworzenia specyficznej ikonografii luterańskiej sztuki religijnej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0137
136
1. Jacob Cammerlander (?), Papież jako Szaweł na drodze do Da-
maszku, drzeworyt, około 1535. Wg Frank Muller, Images polé-
miques, images dissidentes. Art et Réforme à Strasbourg (1520 - vers
1550), Baden-Baden 2017, il. 21
do pouczania wiernych i przypominania im o dobro-
dziejstwach doświadczonych od Boga. Nie wypracowa-
no jednak wspólnego stanowiska w sprawie środków, za
pomocą których należy prowadzić ową obrazową peda-
gogikę6. Przyjmowano wprawdzie powszechnie, że dzieła
sztuki mają ilustrować wiernie tekst Pisma Świętego, ale
nie uzgodniono, czy należy kondensować jego przekaz
w „przedstawieniach dogmatycznych”7, czy też rozbijać go
na dziesiątki scen, ukazujących wiernie kolejne biblijne
wydarzenia w ramach jednej struktury ołtarzowej8. Przy-
znawano rację Lutrowi, że wcielenie Jezusa uprawnia ar-
tystów do ukazywania Go w ludzkiej postaci, ale dyskuto-
wano, czy można przedstawiać w taki sposób Boga Ojca,
wątpliwości uzasadniając nauczaniem św. Pawła, mówią-
cym, że Chrystus jest Jego obrazem (Kol i, 15)9. Większość
uczniów i kontynuatorów myśli Lutra dopuszczało przed-
stawianie Marii i niektórych świętych jako wzorców ideo-
wych dla wiernych, ale gubiło się w dyskusjach na temat
środków, które winny przypominać, że takie wizerunki
nie mogą stać się przedmiotem czci10 * *. Wszystkie te kon-
6 G. Soavizzi, Arte e architettura sacra. Cronache e documenti sulla
controversia tra riformati e cattolici (1500-1550), Roma 1982, s. 43-
-129; C.M.N. Eire, War Against Idols, The Reformation of Worship
from Erasmus to Calvin, Cambridge 1986, s. 54-165.
7 S. Wegmann, Der sichtbare Glaube. Das Bild in der lutherischen
Kirchen des 16. Jahrhunderts, Tübingen 2016, s. 27-98.
8 T. Trümper, Der Gothaer Tafelaltar. Ein monumentales Bilderbuch
der Reformationszeit, Petersberg 2018.
9 L.P. Wandel, Incarnation, Image and Sign. John Calvins “Institutes
of the Christian Religion” and Late Medieval Visual Culture, [w:J
Image and Incarnation. The Early Modern Doctrine of the Pictoral
Image, red. W.S. Melion, L.P. Wandel, Leiden 2015, s. 187-202.
10 A. Angenendt, Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes
von frühen Christentum bis zur Gegenwart, Hamburg 2007,
trowersje sprawiły, że nie uformowała się nigdy jednolita
luterańska ikonografia.
Liczne prace, ogłaszane także ostatnio z okazji umow-
nej pięćsetnej rocznicy reformacji luterańskiej, sugerują
jednak - być może w sposób nieuświadomiony - odmien-
ny stan rzeczy. Autorzy omawiający „reformację obrazu”
skupiają się bowiem niemal wyłącznie na działaniach po-
dejmowanych na tym polu w bezpośrednim kręgu Lutra11,
przede wszystkim przez Lucasa Cranacha12, uważanego
za przyjaciela i niezwykle wiernego głosiciela koncepcji
wielkiego reformatora za pomocą środków malarskich
i graficznych13. Działania takie, sugerujące zdominowa-
nie protestanckiej ikonografii przez schematy wypraco-
wane w Wittenberdze, wydają się z jednej strony bardzo
zasadne, ponieważ nie ulega wątpliwości, że w latach 20.,
30. i 40. XVI w. właśnie w luterskim kręgu w tym mie-
ście kształtowano rudymenty rozwiązań artystycznych,
odpowiadających charakterowi i potrzebom zreformowa-
nej wiary. Z drugiej strony nie można jednak zapominać,
że rozwiązania te nie nabrały nigdy dogmatycznego cha-
rakteru i bywały nieraz radykalnie modyfikowane, igno-
rowane lub wręcz odrzucane w różnych środowiskach14.
Konwencje nowego religijnego obrazowania, ukształto-
wane przez owe działania, przyciągają jednak w znacznie
mniejszym stopniu uwagę badaczy niż jego wittenber-
ska formuła. Badania nad tymi konwencjami wymagają
bowiem znajomości specyfiki lokalnej reformacji i jej
doktryny, które są znacznie słabiej rozpoznane niż czyn-
niki określające tożsamość „nowej wiary” w środowisku,
w którym działali Luter i Melanchton. W innych ośrod-
kach mniej czytelne są też relacje łączące propagatorów
protestantyzmu z artystami, którzy przyjmowali często
wobec reform o wiele bardziej chwiejną postawę niż Cra-
nach15. Znacznie trudniej jest więc dojść w badaniach nad
sztuką tych ośrodków do równie efektownych i jedno-
znacznych ustaleń, jak te czynione w odniesieniu do Wit-
tenbergi. Nie zmienia to jednak przekonania, że uzyska-
nie kompletniejszego obrazu sztuki luterańskiej wymaga
s. 257-260; M. Cräciun, Marian Imagery and Its Function in the
Lutheran Churches of Early Modern Transylvania, [w:J Lutheran
Churches in Early Modern Europe, red. A. Spicer, Farnham 2012,
s. 133-164.
11 Zob. zwłaszcza J.L. Koerner, Die Reformation des Bildes, tłum.
R. Seuss, München 2017.
12 H. Lüdecke, Lucas Cranach der Ältere im Spiegel seiner Zeit. Aus
Urkunden, Chroniken, Briefen, Reden und Gedichten, Berlin 1953;
S. Ozment, Serpent and Lamb. How Lucas Cranach and Martin
Luther Changed Their World and Ours, New Haven 2012.
13 Zob. zwłaszcza A.O. Ilg, Zur Vorstellung Lucas Cranachs des
Älteren als Lutheri Herzensfreund, [w:J Martin Luther: Monument,
Ketzer, Mensch, s. 161-198 (jakwprzyp. 4).
14 Zob. zwłaszcza R. Bothe, Kirche, Kunst und Kanzel. Luther und
die Folgen der Reformation, Köln 2017, s. 129-161.
15 A. Pettegree, Art, [w:J The Reformation World, red. idem,
London 2000, s. 461-470, 477-483.
1. Jacob Cammerlander (?), Papież jako Szaweł na drodze do Da-
maszku, drzeworyt, około 1535. Wg Frank Muller, Images polé-
miques, images dissidentes. Art et Réforme à Strasbourg (1520 - vers
1550), Baden-Baden 2017, il. 21
do pouczania wiernych i przypominania im o dobro-
dziejstwach doświadczonych od Boga. Nie wypracowa-
no jednak wspólnego stanowiska w sprawie środków, za
pomocą których należy prowadzić ową obrazową peda-
gogikę6. Przyjmowano wprawdzie powszechnie, że dzieła
sztuki mają ilustrować wiernie tekst Pisma Świętego, ale
nie uzgodniono, czy należy kondensować jego przekaz
w „przedstawieniach dogmatycznych”7, czy też rozbijać go
na dziesiątki scen, ukazujących wiernie kolejne biblijne
wydarzenia w ramach jednej struktury ołtarzowej8. Przy-
znawano rację Lutrowi, że wcielenie Jezusa uprawnia ar-
tystów do ukazywania Go w ludzkiej postaci, ale dyskuto-
wano, czy można przedstawiać w taki sposób Boga Ojca,
wątpliwości uzasadniając nauczaniem św. Pawła, mówią-
cym, że Chrystus jest Jego obrazem (Kol i, 15)9. Większość
uczniów i kontynuatorów myśli Lutra dopuszczało przed-
stawianie Marii i niektórych świętych jako wzorców ideo-
wych dla wiernych, ale gubiło się w dyskusjach na temat
środków, które winny przypominać, że takie wizerunki
nie mogą stać się przedmiotem czci10 * *. Wszystkie te kon-
6 G. Soavizzi, Arte e architettura sacra. Cronache e documenti sulla
controversia tra riformati e cattolici (1500-1550), Roma 1982, s. 43-
-129; C.M.N. Eire, War Against Idols, The Reformation of Worship
from Erasmus to Calvin, Cambridge 1986, s. 54-165.
7 S. Wegmann, Der sichtbare Glaube. Das Bild in der lutherischen
Kirchen des 16. Jahrhunderts, Tübingen 2016, s. 27-98.
8 T. Trümper, Der Gothaer Tafelaltar. Ein monumentales Bilderbuch
der Reformationszeit, Petersberg 2018.
9 L.P. Wandel, Incarnation, Image and Sign. John Calvins “Institutes
of the Christian Religion” and Late Medieval Visual Culture, [w:J
Image and Incarnation. The Early Modern Doctrine of the Pictoral
Image, red. W.S. Melion, L.P. Wandel, Leiden 2015, s. 187-202.
10 A. Angenendt, Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes
von frühen Christentum bis zur Gegenwart, Hamburg 2007,
trowersje sprawiły, że nie uformowała się nigdy jednolita
luterańska ikonografia.
Liczne prace, ogłaszane także ostatnio z okazji umow-
nej pięćsetnej rocznicy reformacji luterańskiej, sugerują
jednak - być może w sposób nieuświadomiony - odmien-
ny stan rzeczy. Autorzy omawiający „reformację obrazu”
skupiają się bowiem niemal wyłącznie na działaniach po-
dejmowanych na tym polu w bezpośrednim kręgu Lutra11,
przede wszystkim przez Lucasa Cranacha12, uważanego
za przyjaciela i niezwykle wiernego głosiciela koncepcji
wielkiego reformatora za pomocą środków malarskich
i graficznych13. Działania takie, sugerujące zdominowa-
nie protestanckiej ikonografii przez schematy wypraco-
wane w Wittenberdze, wydają się z jednej strony bardzo
zasadne, ponieważ nie ulega wątpliwości, że w latach 20.,
30. i 40. XVI w. właśnie w luterskim kręgu w tym mie-
ście kształtowano rudymenty rozwiązań artystycznych,
odpowiadających charakterowi i potrzebom zreformowa-
nej wiary. Z drugiej strony nie można jednak zapominać,
że rozwiązania te nie nabrały nigdy dogmatycznego cha-
rakteru i bywały nieraz radykalnie modyfikowane, igno-
rowane lub wręcz odrzucane w różnych środowiskach14.
Konwencje nowego religijnego obrazowania, ukształto-
wane przez owe działania, przyciągają jednak w znacznie
mniejszym stopniu uwagę badaczy niż jego wittenber-
ska formuła. Badania nad tymi konwencjami wymagają
bowiem znajomości specyfiki lokalnej reformacji i jej
doktryny, które są znacznie słabiej rozpoznane niż czyn-
niki określające tożsamość „nowej wiary” w środowisku,
w którym działali Luter i Melanchton. W innych ośrod-
kach mniej czytelne są też relacje łączące propagatorów
protestantyzmu z artystami, którzy przyjmowali często
wobec reform o wiele bardziej chwiejną postawę niż Cra-
nach15. Znacznie trudniej jest więc dojść w badaniach nad
sztuką tych ośrodków do równie efektownych i jedno-
znacznych ustaleń, jak te czynione w odniesieniu do Wit-
tenbergi. Nie zmienia to jednak przekonania, że uzyska-
nie kompletniejszego obrazu sztuki luterańskiej wymaga
s. 257-260; M. Cräciun, Marian Imagery and Its Function in the
Lutheran Churches of Early Modern Transylvania, [w:J Lutheran
Churches in Early Modern Europe, red. A. Spicer, Farnham 2012,
s. 133-164.
11 Zob. zwłaszcza J.L. Koerner, Die Reformation des Bildes, tłum.
R. Seuss, München 2017.
12 H. Lüdecke, Lucas Cranach der Ältere im Spiegel seiner Zeit. Aus
Urkunden, Chroniken, Briefen, Reden und Gedichten, Berlin 1953;
S. Ozment, Serpent and Lamb. How Lucas Cranach and Martin
Luther Changed Their World and Ours, New Haven 2012.
13 Zob. zwłaszcza A.O. Ilg, Zur Vorstellung Lucas Cranachs des
Älteren als Lutheri Herzensfreund, [w:J Martin Luther: Monument,
Ketzer, Mensch, s. 161-198 (jakwprzyp. 4).
14 Zob. zwłaszcza R. Bothe, Kirche, Kunst und Kanzel. Luther und
die Folgen der Reformation, Köln 2017, s. 129-161.
15 A. Pettegree, Art, [w:J The Reformation World, red. idem,
London 2000, s. 461-470, 477-483.