DOI article:
Walanus, Wojciech: Powstanie Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności - karta z dziejów instytucjonalizacji dyscypliny
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70757#0011
10
proponował utworzenie na bazie Oddziału jednej komi-
sji. Być może nie wiedział o próbach powołania Komisji
Dziejów Sztuki w Polsce (co jednak wydaje się mało
prawdopodobne) lub nie widział wówczas potrzeby jej
wyodrębnienia44.
Ostatecznie projekt Majera, nieprzychylnie przyjęty
także w Wiedniu, został odrzucony zarówno przez Komi-
tet, jak i zgromadzenie walne TNK, które opowiedziało
się za jednolitością Akademii45. Na przełomie paździer-
nika i listopada powstał nowy projekt statutu. Paragraf 2
określał przedmioty badań Akademii w trzech punktach:
a) filologia, lingwistyka i „literatura ojczysta”; b) nauki
polityczne, filozoficzne i prawne, a także historia i arche-
ologia; c) nauki matematyczne, przyrodnicze i lekarskie.
Odpowiadać temu miał w paragrafie 3 podział Akade-
mii na trzy wydziały: filologiczno-literacki, historyczno-
-filozoficzny, matematyczno-przyrodniczy. W paragra-
fie 8 przewidziano powołanie osobnych komisji, w tym
„artystyczno-archeologicznej” w ramach wydziału hi-
storyczno-filozoficznego46. O historii sztuki nie było tu
mowy wprost, a proponowana nazwa komisji wskazuje,
że - zgodnie z przytoczonym wyżej pomysłem Szujskiego -
autorzy statutu myśleli o przekształceniu w nią Oddziału
Archeologii i Sztuk Pięknych.
Zanim projekt statutu przedstawiono na forum Komi-
tetu TNK, Jerzy Lubomirski przedyskutował go w Wied-
niu z zastępcą ministra wyznań i oświaty Karlem Fied-
lerem, który wniósł do niego szereg poprawek, odnoszą-
cych się m.in. do podziału dziedzin wiedzy. Z pierwszego
obszaru zalecał usunięcie literatury jako takiej i w zamian
przeniesienie doń historii, a w konsekwencji przemiano-
wanie wydziału pierwszego na historyczno-filologiczny.
Natomiast w komentarzu do ustępu o komisjach akade-
mickich znalazło się stwierdzenie, że dotychczasowy Od-
dział Archeologii i Sztuk Pięknych TNK powinien otrzy-
mać nazwę Komisja dla Archeologii i Historii Sztuki47.
Nie znając przebiegu rozmów Lubomirskiego i Fiedle-
ra, trudno stwierdzić, jakie były powody wniesienia tej
44 Zdanie Szujskiego jest warte odnotowania, ponieważ uchodzi
on za jedną z najważniejszych osób mających wpływ na proces
tworzenia Akademii, zob. J. Hulewicz, Akademia Umiejętności
w Krakowie, s. 14-15 (jak w przyp. 35); J. Dybiec, Polska Akademia
Umiejętności, s. 9 (jak w przyp. 36).
45 Odpowiednio na posiedzeniach 25 i 28 X 1871 roku, zob. ANPP,
sygn. TNK-12, k. 82-82V; TNK-4, k. 12-14; D. Rederowa, K. Sta-
chowska, Materiały do powstania, nr 16, s. 48-50; nr 17, s. 62-66
(jak w przyp. 35).
46 ANPP, sygn. TNK-12, „Projekt Statutu Akademii (W miejsce ma-
nuskryptu dla Członków Towarzystwa)”, k. 86.
47 Poprawki dopisane na marginesie rękopiśmiennego tekstu statu-
tu (odpis z datą 6 XI1871 roku), ANPP, sygn. TNK-4, k. 40, 40V,
41V („Beziiglich der bisherigen Abtheilung der Towarzystwo fur
Archaologie u. schóne Kiinste ware zu sagen, dab sie den Namen
«Com [mission] fur Archaologie und Geschichte der Kunst erhal-
te»”); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do powstania, nr
19, s. 69, 71 (jak w przyp. 35).
poprawki. Być może zastąpienie „sztuk pięknych” przez
„historię sztuki” miało na celu podkreślenie wyłącznie
naukowego charakteru prac przyszłej Akademii i wy-
kluczenie z nich sztuki rozumianej jako twórczość arty-
styczna - analogiczne motywy stały bowiem za usunię-
ciem literatury48. Tak czy inaczej, historia sztuki - wpraw-
dzie zjednoczona w jednej komisji z archeologią - po raz
pierwszy pojawiła się wtedy w rozważaniach nad statutem
Akademii.
Dokument z poprawkami ministra poddany został dys-
kusji na posiedzeniu Komitetu TNK 8 listopada 1871 roku.
Szczegółowy jej przebieg nie jest znany, wiadomo jednak,
że na wniosek Jerzego Lubomirskiego przyjęto wówczas
takie brzmienie obu wspomnianych paragrafów, jakie zna-
lazło się w projekcie przedstawionym pięć dni później wal-
nemu zgromadzeniu49. W tej wersji w klasyfikacji dziedzin
nauki i składzie wydziałów nastąpiła zasadnicza zmiana:
wbrew poprawkom ministra historia pozostała w drugim
obszarze badań i w wydziale historyczno-filozoficznym,
zabrano natomiast z niego archeologię i wraz z historią
sztuki dołączono do filologii, lingwistyki i historii litera-
tury w wydziale filologicznym (z wymieniania nazw po-
szczególnych komisji zrezygnowano)50. To bardzo istotny
moment w niniejszych rozważaniach: historia sztuki wy-
mieniona została po raz pierwszy jako odrębna dyscypli-
na, a co więcej - razem z naukami filologicznymi. Konse-
kwencją tego było zakotwiczenie powstałej później Komi-
sji Historii Sztuki na Wydziale Filologicznym AU. Według
Lecha Kalinowskiego „stało się tak nie tylko ze względu
na pokrewieństwo metody badawczej, ale także dla rów-
nomiernego rozdzielenia poszczególnych komisji między
wydziały Filologiczny i Filozoficzno-Historyczny”51. Trze-
ba jednak zapytać, w jakim stopniu pogląd ten ma od-
zwierciedlenie w źródłach.
Poprawioną wersję statutu Komitet przedstawił 13 listo-
pada na walnym zgromadzeniu TNK. Głównym tematem
sporu stała się wówczas liczba wydziałów. Według propo-
zycji Komitetu miały być ich trzy, czemu sprzeciwiali się
przedstawiciele nauk przyrodniczych, żądając utworze-
nia tylko dwóch - dla nauk humanistycznych i ścisłych52.
W dyskusji sformułowano m.in. opinie dotyczące miejsca
48 Tak rozumiał tę poprawkę prezes Majer, streszczając ją na posie-
dzeniu Komitetu: „Minister czyni uwagę, iż kierunek «literacki»
jako otwierający przystęp do Akademii literaturze lekkiej, nale-
żałoby z wydziału igo wykreślić, a w miejsce jego wprowadzić
z wydziału 2go historię”, ANPR sygn. TNK-12, k. 83V; D. Rede-
rowa, K. Stachowska, Materiały do powstania, nr 20, s. 85 (jak
w przyp. 35).
49 ANPR sygn. TNK-12, k. 83V; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 20, s. 85 (jak w przyp. 35).
50 ANPP, sygn. TNK-12, „Projekt Statutu Akademii”, par. 3-4, k. 88
(jak w przyp. 46); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do
powstania, nr 21, s. 110 (jak w przyp. 35).
51 L. Kalinowski, Dzieje i dorobek naukowy, s. 25 (jak w przyp. 1).
52 Na ten temat J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie,
s. 24-25 (jak w przyp. 35).
proponował utworzenie na bazie Oddziału jednej komi-
sji. Być może nie wiedział o próbach powołania Komisji
Dziejów Sztuki w Polsce (co jednak wydaje się mało
prawdopodobne) lub nie widział wówczas potrzeby jej
wyodrębnienia44.
Ostatecznie projekt Majera, nieprzychylnie przyjęty
także w Wiedniu, został odrzucony zarówno przez Komi-
tet, jak i zgromadzenie walne TNK, które opowiedziało
się za jednolitością Akademii45. Na przełomie paździer-
nika i listopada powstał nowy projekt statutu. Paragraf 2
określał przedmioty badań Akademii w trzech punktach:
a) filologia, lingwistyka i „literatura ojczysta”; b) nauki
polityczne, filozoficzne i prawne, a także historia i arche-
ologia; c) nauki matematyczne, przyrodnicze i lekarskie.
Odpowiadać temu miał w paragrafie 3 podział Akade-
mii na trzy wydziały: filologiczno-literacki, historyczno-
-filozoficzny, matematyczno-przyrodniczy. W paragra-
fie 8 przewidziano powołanie osobnych komisji, w tym
„artystyczno-archeologicznej” w ramach wydziału hi-
storyczno-filozoficznego46. O historii sztuki nie było tu
mowy wprost, a proponowana nazwa komisji wskazuje,
że - zgodnie z przytoczonym wyżej pomysłem Szujskiego -
autorzy statutu myśleli o przekształceniu w nią Oddziału
Archeologii i Sztuk Pięknych.
Zanim projekt statutu przedstawiono na forum Komi-
tetu TNK, Jerzy Lubomirski przedyskutował go w Wied-
niu z zastępcą ministra wyznań i oświaty Karlem Fied-
lerem, który wniósł do niego szereg poprawek, odnoszą-
cych się m.in. do podziału dziedzin wiedzy. Z pierwszego
obszaru zalecał usunięcie literatury jako takiej i w zamian
przeniesienie doń historii, a w konsekwencji przemiano-
wanie wydziału pierwszego na historyczno-filologiczny.
Natomiast w komentarzu do ustępu o komisjach akade-
mickich znalazło się stwierdzenie, że dotychczasowy Od-
dział Archeologii i Sztuk Pięknych TNK powinien otrzy-
mać nazwę Komisja dla Archeologii i Historii Sztuki47.
Nie znając przebiegu rozmów Lubomirskiego i Fiedle-
ra, trudno stwierdzić, jakie były powody wniesienia tej
44 Zdanie Szujskiego jest warte odnotowania, ponieważ uchodzi
on za jedną z najważniejszych osób mających wpływ na proces
tworzenia Akademii, zob. J. Hulewicz, Akademia Umiejętności
w Krakowie, s. 14-15 (jak w przyp. 35); J. Dybiec, Polska Akademia
Umiejętności, s. 9 (jak w przyp. 36).
45 Odpowiednio na posiedzeniach 25 i 28 X 1871 roku, zob. ANPP,
sygn. TNK-12, k. 82-82V; TNK-4, k. 12-14; D. Rederowa, K. Sta-
chowska, Materiały do powstania, nr 16, s. 48-50; nr 17, s. 62-66
(jak w przyp. 35).
46 ANPP, sygn. TNK-12, „Projekt Statutu Akademii (W miejsce ma-
nuskryptu dla Członków Towarzystwa)”, k. 86.
47 Poprawki dopisane na marginesie rękopiśmiennego tekstu statu-
tu (odpis z datą 6 XI1871 roku), ANPP, sygn. TNK-4, k. 40, 40V,
41V („Beziiglich der bisherigen Abtheilung der Towarzystwo fur
Archaologie u. schóne Kiinste ware zu sagen, dab sie den Namen
«Com [mission] fur Archaologie und Geschichte der Kunst erhal-
te»”); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do powstania, nr
19, s. 69, 71 (jak w przyp. 35).
poprawki. Być może zastąpienie „sztuk pięknych” przez
„historię sztuki” miało na celu podkreślenie wyłącznie
naukowego charakteru prac przyszłej Akademii i wy-
kluczenie z nich sztuki rozumianej jako twórczość arty-
styczna - analogiczne motywy stały bowiem za usunię-
ciem literatury48. Tak czy inaczej, historia sztuki - wpraw-
dzie zjednoczona w jednej komisji z archeologią - po raz
pierwszy pojawiła się wtedy w rozważaniach nad statutem
Akademii.
Dokument z poprawkami ministra poddany został dys-
kusji na posiedzeniu Komitetu TNK 8 listopada 1871 roku.
Szczegółowy jej przebieg nie jest znany, wiadomo jednak,
że na wniosek Jerzego Lubomirskiego przyjęto wówczas
takie brzmienie obu wspomnianych paragrafów, jakie zna-
lazło się w projekcie przedstawionym pięć dni później wal-
nemu zgromadzeniu49. W tej wersji w klasyfikacji dziedzin
nauki i składzie wydziałów nastąpiła zasadnicza zmiana:
wbrew poprawkom ministra historia pozostała w drugim
obszarze badań i w wydziale historyczno-filozoficznym,
zabrano natomiast z niego archeologię i wraz z historią
sztuki dołączono do filologii, lingwistyki i historii litera-
tury w wydziale filologicznym (z wymieniania nazw po-
szczególnych komisji zrezygnowano)50. To bardzo istotny
moment w niniejszych rozważaniach: historia sztuki wy-
mieniona została po raz pierwszy jako odrębna dyscypli-
na, a co więcej - razem z naukami filologicznymi. Konse-
kwencją tego było zakotwiczenie powstałej później Komi-
sji Historii Sztuki na Wydziale Filologicznym AU. Według
Lecha Kalinowskiego „stało się tak nie tylko ze względu
na pokrewieństwo metody badawczej, ale także dla rów-
nomiernego rozdzielenia poszczególnych komisji między
wydziały Filologiczny i Filozoficzno-Historyczny”51. Trze-
ba jednak zapytać, w jakim stopniu pogląd ten ma od-
zwierciedlenie w źródłach.
Poprawioną wersję statutu Komitet przedstawił 13 listo-
pada na walnym zgromadzeniu TNK. Głównym tematem
sporu stała się wówczas liczba wydziałów. Według propo-
zycji Komitetu miały być ich trzy, czemu sprzeciwiali się
przedstawiciele nauk przyrodniczych, żądając utworze-
nia tylko dwóch - dla nauk humanistycznych i ścisłych52.
W dyskusji sformułowano m.in. opinie dotyczące miejsca
48 Tak rozumiał tę poprawkę prezes Majer, streszczając ją na posie-
dzeniu Komitetu: „Minister czyni uwagę, iż kierunek «literacki»
jako otwierający przystęp do Akademii literaturze lekkiej, nale-
żałoby z wydziału igo wykreślić, a w miejsce jego wprowadzić
z wydziału 2go historię”, ANPR sygn. TNK-12, k. 83V; D. Rede-
rowa, K. Stachowska, Materiały do powstania, nr 20, s. 85 (jak
w przyp. 35).
49 ANPR sygn. TNK-12, k. 83V; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 20, s. 85 (jak w przyp. 35).
50 ANPP, sygn. TNK-12, „Projekt Statutu Akademii”, par. 3-4, k. 88
(jak w przyp. 46); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do
powstania, nr 21, s. 110 (jak w przyp. 35).
51 L. Kalinowski, Dzieje i dorobek naukowy, s. 25 (jak w przyp. 1).
52 Na ten temat J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie,
s. 24-25 (jak w przyp. 35).