DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.25820#0004
Adam Małkiewicz
Historia sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim 1882-2007
W bieżącym roku mija 125 lat od powstania na Uni-
wersytecie Jagiellońskim pierwszej na ziemiach polskich
nowoczesnej katedry historii sztuki, będącej zaczątkiem
działającego dziś uniwersyteckiego Instytutu Historii Sztu-
ki. To, że historia sztuki ukształtowała się właśnie w Kra-
kowie, nie było przypadkiem. Dawna stolica Polski aż
do upadku państwa zachowała pewne atrybuty stołeczno-
ści, m.in. jako miejsce koronacji i pogrzebów królewskich,
później zaś stała się duchową stolicą narodu pozbawione-
go własnego państwa, symbolem jego chwalebnej prze-
szłości. Dopiero podczas III rozbioru Polski w roku 1795
Kraków został zajęty przez wojska pruskie, a w następ-
nym roku włączony do zaboru austriackiego (Galicja).
Jednak już w roku 1809 zbrojnie wcielony do Księstwa
Warszawskiego, utworzonego przez Napoleona, po upad-
ku tego tworu politycznego został przekształcony na Kon-
gresie Wiedeńskim (1815) w stolicę tzw. Rzeczypospolitej
Krakowskiej (Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Mia-
sto Kraków z Jego Okręgiem), pozostającej pod kuratelą
trzech mocarstw zaborczych. Jako jedyny formalnie nie-
podległy relikt Polski, Wolne Miasto przetrwało do ro-
ku 1846, kiedy to po stłumieniu powstania krakowskiego
ponownie znalazło się w zaborze austriackim, tym razem
już aż do końca I wojny światowej. Ujęta w dwa kilkuna-
stoletnie okresy germanizacji, lecz trwająca przez niemal
całą pierwszą połowę stulecia ograniczona niezawisłość
polityczna miasta, a potem, w drugiej połowie, swobody
obywatelskie wynikające z autonomii Galicji, nadawanej
stopniowo w latach 1861-1867 i trwającej do końca au-
striackiego panowania, stworzyły w Krakowie wyjątkowe
warunki dla działalności naukowej, kulturalnej i artystycz-
nej o wyraźnym zabarwieniu narodowym.
Powstaniu nowoczesnej historii sztuki w Krakowie
sprzyjały wyjątkowo dobrze tu rozwinięte instytucjonalne
podstawy uprawiania nauki i sztuki. Krakowski uniwersy-
tet, założony w roku 1364, po likwidacji w latach 1831
i 1832 - w ramach represji po powstaniu listopadowym
- uczelni w Warszawie i Wilnie, a przed polonizacją
w roku 1871 austriackiego uniwersytetu we Lwowie, funk-
cjonujący jako jedyna polska uczelnia, od lat sześćdziesią-
tych wieku XIX przeżywał kolejny okres rozkwitu, zwłasz-
cza w zakresie nauk historycznych. Działalność naukowa,
w tym także dotycząca dziejów sztuki, zrazu skupiała się
w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, założonym
w roku 1815 przy uniwersytecie, a zreformowanym w 1848
(m.in. utworzenie Oddziału Sztuki i Archeologii oraz
Komisji Restauracji Pomników). W roku 1872 Towarzy-
stwo przekształciło się w Akademię Umiejętności o po-
nadlokalnym zasięgu, grupującą polskich uczonych
z wszystkich zaborów, a sporadycznie też zagranicznych.
Ukonstytuowana w niej w roku 1873 Komisja Historii
Sztuki przez wiele dziesięcioleci była głównym centrum
badawczym w tej dyscyplinie w Polsce, a wydawane przez
nią od roku 1877 monumentalne „Sprawozdania Komisji
Historii Sztuki” były pierwszym polskim specjalistycznym
czasopismem w zakresie historii sztuki. Artystów kształci-
ła założona w roku 1818 w strukturze uniwersytetu Szkoła
Sztuk Pięknych, później związana z Instytutem Technicz-
nym, która w roku 1873 usamodzielniła się pod dyrekcją
Jana Matejki, a w 1900 została przekształcona w nowo-
czesną Akademię; popularyzacji sztuki współczesnej służy-
ło powstałe w roku 1854 Towarzystwo Przyjaciół Sztuk
Pięknych. W roku 1876 zostało przeniesione z Paryża
do Krakowa i udostępnione publiczności Muzeum Książąt
Czartoryskich z ważną kolekcją sztuki europejskiej i boga-
tą fachową biblioteką, a w 1879 powstało Muzeum Naro-
dowe, gromadzące zbiory sztuki polskiej od średniowiecza
do współczesności.
Specyficzna rola Krakowa jako miejsca symboliczne-
go, narodowej świętości, skarbca pomników historycz-
nych i artystycznych, pobudzała zainteresowanie jego za-
bytkami. Już od lat dwudziestych XIX wieku pojawiała
się literatura starożytnicza, popularyzująca pamiątki hi-
storyczne i artystyczne miasta, uprawiana przez dyletan-
tów, literatów bądź uczonych związanych z uniwersyte-
tem lub Szkołą Sztuk Pięknych. Tragiczny pożar sporej
części miasta w roku 1850 i następująca po nim odbudo-
wa zabytkowych gmachów wzmogły zainteresowania
przeszłością Krakowa i jej artystyczną spuścizną, i rozbu-
dziły - zwłaszcza w środowisku architektów - zapotrze-
bowanie na konkretną wiedzę w tym zakresie, wspartą
metodycznymi badaniami.
Jakościowe zmiany w piśmiennictwie o sztuce zaini-
cjował Władysław Łuszczkiewicz (1828-1900). Ten
malarz, autor obrazów historycznych, profesor w Szkole
Sztuk Pięknych, spiritus movens Komisji Historii Sztuki
w Akademii Umiejętności w pierwszych kilkunastu la-
tach jej działalności, zrazu jako sekretarz, a od roku 1878
prezes, od 1879 pierwszy dyrektor Muzeum Narodowe-
go, z zamiłowania był badaczem i popularyzatorem
dawnej sztuki polskiej. Interesował się szczególnie archi-
tekturą średniowieczną i renesansową, w tym zwłaszcza
romańską. Z nowoczesną historią sztuki mógł był się ze-
tknąć już w czasie studiów malarskich w Paryżu w la-
tach 1849-1851, kiedy to systematycznie uczęszczał
na teoretyczne i praktyczne zajęcia w Ecole des Beaux-
-Arts, jednak opanowanie metody filologiczno-historycz-
nej jego prace wykazują dopiero poczynając od monogra-
fii klasztoru cysterskiego w Mogile (1867), być może
2
Historia sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim 1882-2007
W bieżącym roku mija 125 lat od powstania na Uni-
wersytecie Jagiellońskim pierwszej na ziemiach polskich
nowoczesnej katedry historii sztuki, będącej zaczątkiem
działającego dziś uniwersyteckiego Instytutu Historii Sztu-
ki. To, że historia sztuki ukształtowała się właśnie w Kra-
kowie, nie było przypadkiem. Dawna stolica Polski aż
do upadku państwa zachowała pewne atrybuty stołeczno-
ści, m.in. jako miejsce koronacji i pogrzebów królewskich,
później zaś stała się duchową stolicą narodu pozbawione-
go własnego państwa, symbolem jego chwalebnej prze-
szłości. Dopiero podczas III rozbioru Polski w roku 1795
Kraków został zajęty przez wojska pruskie, a w następ-
nym roku włączony do zaboru austriackiego (Galicja).
Jednak już w roku 1809 zbrojnie wcielony do Księstwa
Warszawskiego, utworzonego przez Napoleona, po upad-
ku tego tworu politycznego został przekształcony na Kon-
gresie Wiedeńskim (1815) w stolicę tzw. Rzeczypospolitej
Krakowskiej (Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Mia-
sto Kraków z Jego Okręgiem), pozostającej pod kuratelą
trzech mocarstw zaborczych. Jako jedyny formalnie nie-
podległy relikt Polski, Wolne Miasto przetrwało do ro-
ku 1846, kiedy to po stłumieniu powstania krakowskiego
ponownie znalazło się w zaborze austriackim, tym razem
już aż do końca I wojny światowej. Ujęta w dwa kilkuna-
stoletnie okresy germanizacji, lecz trwająca przez niemal
całą pierwszą połowę stulecia ograniczona niezawisłość
polityczna miasta, a potem, w drugiej połowie, swobody
obywatelskie wynikające z autonomii Galicji, nadawanej
stopniowo w latach 1861-1867 i trwającej do końca au-
striackiego panowania, stworzyły w Krakowie wyjątkowe
warunki dla działalności naukowej, kulturalnej i artystycz-
nej o wyraźnym zabarwieniu narodowym.
Powstaniu nowoczesnej historii sztuki w Krakowie
sprzyjały wyjątkowo dobrze tu rozwinięte instytucjonalne
podstawy uprawiania nauki i sztuki. Krakowski uniwersy-
tet, założony w roku 1364, po likwidacji w latach 1831
i 1832 - w ramach represji po powstaniu listopadowym
- uczelni w Warszawie i Wilnie, a przed polonizacją
w roku 1871 austriackiego uniwersytetu we Lwowie, funk-
cjonujący jako jedyna polska uczelnia, od lat sześćdziesią-
tych wieku XIX przeżywał kolejny okres rozkwitu, zwłasz-
cza w zakresie nauk historycznych. Działalność naukowa,
w tym także dotycząca dziejów sztuki, zrazu skupiała się
w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, założonym
w roku 1815 przy uniwersytecie, a zreformowanym w 1848
(m.in. utworzenie Oddziału Sztuki i Archeologii oraz
Komisji Restauracji Pomników). W roku 1872 Towarzy-
stwo przekształciło się w Akademię Umiejętności o po-
nadlokalnym zasięgu, grupującą polskich uczonych
z wszystkich zaborów, a sporadycznie też zagranicznych.
Ukonstytuowana w niej w roku 1873 Komisja Historii
Sztuki przez wiele dziesięcioleci była głównym centrum
badawczym w tej dyscyplinie w Polsce, a wydawane przez
nią od roku 1877 monumentalne „Sprawozdania Komisji
Historii Sztuki” były pierwszym polskim specjalistycznym
czasopismem w zakresie historii sztuki. Artystów kształci-
ła założona w roku 1818 w strukturze uniwersytetu Szkoła
Sztuk Pięknych, później związana z Instytutem Technicz-
nym, która w roku 1873 usamodzielniła się pod dyrekcją
Jana Matejki, a w 1900 została przekształcona w nowo-
czesną Akademię; popularyzacji sztuki współczesnej służy-
ło powstałe w roku 1854 Towarzystwo Przyjaciół Sztuk
Pięknych. W roku 1876 zostało przeniesione z Paryża
do Krakowa i udostępnione publiczności Muzeum Książąt
Czartoryskich z ważną kolekcją sztuki europejskiej i boga-
tą fachową biblioteką, a w 1879 powstało Muzeum Naro-
dowe, gromadzące zbiory sztuki polskiej od średniowiecza
do współczesności.
Specyficzna rola Krakowa jako miejsca symboliczne-
go, narodowej świętości, skarbca pomników historycz-
nych i artystycznych, pobudzała zainteresowanie jego za-
bytkami. Już od lat dwudziestych XIX wieku pojawiała
się literatura starożytnicza, popularyzująca pamiątki hi-
storyczne i artystyczne miasta, uprawiana przez dyletan-
tów, literatów bądź uczonych związanych z uniwersyte-
tem lub Szkołą Sztuk Pięknych. Tragiczny pożar sporej
części miasta w roku 1850 i następująca po nim odbudo-
wa zabytkowych gmachów wzmogły zainteresowania
przeszłością Krakowa i jej artystyczną spuścizną, i rozbu-
dziły - zwłaszcza w środowisku architektów - zapotrze-
bowanie na konkretną wiedzę w tym zakresie, wspartą
metodycznymi badaniami.
Jakościowe zmiany w piśmiennictwie o sztuce zaini-
cjował Władysław Łuszczkiewicz (1828-1900). Ten
malarz, autor obrazów historycznych, profesor w Szkole
Sztuk Pięknych, spiritus movens Komisji Historii Sztuki
w Akademii Umiejętności w pierwszych kilkunastu la-
tach jej działalności, zrazu jako sekretarz, a od roku 1878
prezes, od 1879 pierwszy dyrektor Muzeum Narodowe-
go, z zamiłowania był badaczem i popularyzatorem
dawnej sztuki polskiej. Interesował się szczególnie archi-
tekturą średniowieczną i renesansową, w tym zwłaszcza
romańską. Z nowoczesną historią sztuki mógł był się ze-
tknąć już w czasie studiów malarskich w Paryżu w la-
tach 1849-1851, kiedy to systematycznie uczęszczał
na teoretyczne i praktyczne zajęcia w Ecole des Beaux-
-Arts, jednak opanowanie metody filologiczno-historycz-
nej jego prace wykazują dopiero poczynając od monogra-
fii klasztoru cysterskiego w Mogile (1867), być może
2