DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26754#0130
z reguły wykształcona za granicą, dla rozwijania swych zainteresowań nie
potrzebowała pośrednictwa polskiej książki. Dzieło Witruwiusza znane
było w Polsce już co najmniej w w. XV 9, a liczne traktaty architektoniczne
od w. XVI znajdowały się w bibliotekach królewskich, magnackicb i kościel-
nych, a nawet w księgozbiorach zamożnego i bardziej wykształconego miesz-
czaństwa 10. Oczywiście zasięg oddziaływania tych książek był ograniczony,
niemniej pokrywał w zasadzie spcłeczne zapotrzebowanie. Tym, iż w Polsce
długo teorią architektury interesowali się tylko nieliczni, którzy jednak —
znając obce języki — korzystali z oryginalnych wersji pism teoretycznych,
wyjaśnić też można brak tłumaczeń dzieł obcych na język polski. Co prawda
już Łukasz Opaliński uświadamiał scbie potrzebę udostępnienia niewykształ-
conym rzemieślnikom wzornika Vignoli, lecz jego zamysł doczekał się reali-
zacji dopiero w następnym stuleciu, i to, w formie drukowanego przekładu,
dopiero w r. 1791. Dzieło Witruwiusza w wersji połskiej po raz pierwszy
ukazało się w w. XIX u, a traktaty Albertiego i Palladia — w drugiej połowie
bieżącego stulecia. Przenikanie nowych koncepcji teoretycznych do świado-
mości najbardziej wykształconych, a zarazem najbardziej zainteresowanych
tą problematyką grup społecznych odbywało się więc w zasadzie bez pcśred-
nictwa polskich autorów. Sytuacja ta poczęła ulegać zmianie dopiero pod
koniec w. XVIII, kiedy w związku z upowszechnieniem wykształcenia i roz-
budzeniem różnorodnych zainteresowań krąg odbiorców tego typu literatury
poszerzył się wydatnie.
Równie niewielki mógł być wpływ polskich pism teoretycznych na praktykę
architektoniczną. Jak wiadomo, już od połowy w. XVI czynni w Polsce
architekci często posługiwali się w swej zawodowej działałności różnorodnymi
książkami o architekturze, czerpiąc z nich pomysły i wzory całych budowli,
bądź tyłko poszczególnych elementów i detali. W tym celu wyzyskiwali oni
zarówno różnorodne wydawnictwa albumowe, jak i teoretyczne traktaty,
którymi zresztą posługiwałi się jako wzornikami, chętniej korzystając z ilu-
stracji niż z myśli teoretycznej 12. Inicjatywa posłużenia się danym wzorem
wychodziła niekiedy od wykształconego dysponenta, zwykle jednak decyzja
9 M. Gębarowicz, Witruwiusz w Polsce w w. XV (Prace KHS VIII, 1946, s. 248—250).
10 Bogaty materiał zestawił Kowalczyk, Sebastiano Serlio, s. 9—18 i 239—248.
11 F. Radwański, Wyjątek z dziela Marka Witruwiusza Polliona O budownictwie tłumaczony
z lacińskiego, Kraków 1825 (odb. z Rocz. Tow. Nauk. z Uniwersytetem Krakowskim połączonego
IX, 1824 s. 232—260). Feliks Radwański (st.) zamierzał przelożyć cale dzieło Witruwiusza i do
r. 1822 dokonał tłumaczenia trzech ksiąg. Publikowany fragment obejmuje tekst przedmowy i I rozdz.
I księgi. — Marka Witruwiusza Polliona O budownictwie ksiąg dziesięć. Przekład na język polski
Edwarda hr. Raczyńskiego, I—II, Wrocław 1840.
12 Najpełniej jest opracowana rola traktatu Serlia — zob. Kowalczyk; Sebastiano Serlio.—
O wpływie traktatu Palladia na architekturę polską zob. J. Zachwatowicz, Le palladianisme
en Pologne sous les aspects des batiments de type „villa" (Bolletino del Centro Intemazionale di
Studi di Architettura „Andrea Palladio” XI, 1969, s. 287—300) i Jaroszewski, Architektura
doby Oświecenia w Polsce, s. 89—115. — O roli wzorników niderlandzkich m. in. J. Szablowski,
Architektura KalwariiZebrzydowskiej(1600—1702) (Rocz. Krak. XXIV, 1933, s. 54—66) i J. Paga-
122
potrzebowała pośrednictwa polskiej książki. Dzieło Witruwiusza znane
było w Polsce już co najmniej w w. XV 9, a liczne traktaty architektoniczne
od w. XVI znajdowały się w bibliotekach królewskich, magnackicb i kościel-
nych, a nawet w księgozbiorach zamożnego i bardziej wykształconego miesz-
czaństwa 10. Oczywiście zasięg oddziaływania tych książek był ograniczony,
niemniej pokrywał w zasadzie spcłeczne zapotrzebowanie. Tym, iż w Polsce
długo teorią architektury interesowali się tylko nieliczni, którzy jednak —
znając obce języki — korzystali z oryginalnych wersji pism teoretycznych,
wyjaśnić też można brak tłumaczeń dzieł obcych na język polski. Co prawda
już Łukasz Opaliński uświadamiał scbie potrzebę udostępnienia niewykształ-
conym rzemieślnikom wzornika Vignoli, lecz jego zamysł doczekał się reali-
zacji dopiero w następnym stuleciu, i to, w formie drukowanego przekładu,
dopiero w r. 1791. Dzieło Witruwiusza w wersji połskiej po raz pierwszy
ukazało się w w. XIX u, a traktaty Albertiego i Palladia — w drugiej połowie
bieżącego stulecia. Przenikanie nowych koncepcji teoretycznych do świado-
mości najbardziej wykształconych, a zarazem najbardziej zainteresowanych
tą problematyką grup społecznych odbywało się więc w zasadzie bez pcśred-
nictwa polskich autorów. Sytuacja ta poczęła ulegać zmianie dopiero pod
koniec w. XVIII, kiedy w związku z upowszechnieniem wykształcenia i roz-
budzeniem różnorodnych zainteresowań krąg odbiorców tego typu literatury
poszerzył się wydatnie.
Równie niewielki mógł być wpływ polskich pism teoretycznych na praktykę
architektoniczną. Jak wiadomo, już od połowy w. XVI czynni w Polsce
architekci często posługiwali się w swej zawodowej działałności różnorodnymi
książkami o architekturze, czerpiąc z nich pomysły i wzory całych budowli,
bądź tyłko poszczególnych elementów i detali. W tym celu wyzyskiwali oni
zarówno różnorodne wydawnictwa albumowe, jak i teoretyczne traktaty,
którymi zresztą posługiwałi się jako wzornikami, chętniej korzystając z ilu-
stracji niż z myśli teoretycznej 12. Inicjatywa posłużenia się danym wzorem
wychodziła niekiedy od wykształconego dysponenta, zwykle jednak decyzja
9 M. Gębarowicz, Witruwiusz w Polsce w w. XV (Prace KHS VIII, 1946, s. 248—250).
10 Bogaty materiał zestawił Kowalczyk, Sebastiano Serlio, s. 9—18 i 239—248.
11 F. Radwański, Wyjątek z dziela Marka Witruwiusza Polliona O budownictwie tłumaczony
z lacińskiego, Kraków 1825 (odb. z Rocz. Tow. Nauk. z Uniwersytetem Krakowskim połączonego
IX, 1824 s. 232—260). Feliks Radwański (st.) zamierzał przelożyć cale dzieło Witruwiusza i do
r. 1822 dokonał tłumaczenia trzech ksiąg. Publikowany fragment obejmuje tekst przedmowy i I rozdz.
I księgi. — Marka Witruwiusza Polliona O budownictwie ksiąg dziesięć. Przekład na język polski
Edwarda hr. Raczyńskiego, I—II, Wrocław 1840.
12 Najpełniej jest opracowana rola traktatu Serlia — zob. Kowalczyk; Sebastiano Serlio.—
O wpływie traktatu Palladia na architekturę polską zob. J. Zachwatowicz, Le palladianisme
en Pologne sous les aspects des batiments de type „villa" (Bolletino del Centro Intemazionale di
Studi di Architettura „Andrea Palladio” XI, 1969, s. 287—300) i Jaroszewski, Architektura
doby Oświecenia w Polsce, s. 89—115. — O roli wzorników niderlandzkich m. in. J. Szablowski,
Architektura KalwariiZebrzydowskiej(1600—1702) (Rocz. Krak. XXIV, 1933, s. 54—66) i J. Paga-
122