DOI article:
Żurowska, Klementyna: Studia nad architekturą wczesnopiastowską, [2]
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.26757#0095
w katedrze poznańskiej mogłaby mieć pewne znaczenie, gdyż w obu wypad-
kach empora była dwuosiowa i w obu pojawia się motyw okrągłej podpory.
Nadto propozycja Tomaszewskiego pokazuje nam typ empory o formie wy-
suniętego do nawy balkonu, co zgodne jest ze strukturą ujawnioną w tzw.
kościele B. Aby jednak zabytek poznański mógł odegrać jakąkolwiek rolę
przy przebudowie wawelskiego kościółka, powiększenie empory pierwszego
musiało poprzedzać lub co najmniej być równoczesne budowie empory dru-
giego. W tej natomiast kwestii nie mamy żadnej pewności. Trzeba jednak
powiedzieć, że datowanie Tomaszewskiego, kładącego przebudowę masywu
poznańskiego na lata po 1040 r. jest nieuzasadnione 59. Nie wydaje się, aby
istniały realne przeszkody w datowaniu zmian dokonanych w zach. części
omawianej budowli na początek w. XI, zgodnie z poglądem Józefowiczówny.
Wobec chronologicznych niepewności trzeba zachować daleko idącą
ostrożność. Nie można jednak tracić z oczu możliwości oddziałania konstruk-
cji wielkopolskiej przy budowie empory w tzw. kościele B na Wawelu. Bez
względu jednak na starszeństwo którejś z tych dwu empor musi się stwier-
dzić, że przy niewątpliwych różnicach między budowlami wielkopolską
a krakowską 60, obie mają jeden wspólny rys charakterystyczny: dwu-
osiową emporę dźwiganą przez kolistą w rzucie podporę.
Obok problemów formalnych nasuwa się pytanie, dlaczego w centralnych
kaplicach polskich ok. r. 1000 zaczęto stosować empory zachodnie, a spe-
cjalnie dlaczego wbudowywano je w nawy rotund, całkowicie wbrew tra.-
dycji nie tylko zachodniej, ale też i sąsiednich Czech, gdzie forma rotundy
była niezwykle spopularyzowana 61. Opisane i przeanalizowane wyżej zabytki,
zarówno centralne, jak i podłużne układają się w dwie wyraźne grupy, które.
59 Filary krzyżowe, które w związku z nową, obszerniejszą emporą, wzniesiono na fundamen-
tach międzynawowych na osi filara okrągtego, nie musialy pociągać za sobą przebudowy wszystkich
podpór niiędzynawowych, jak sądzi Tomaszewski, o. c., s. 44. Wystarczyło bowiem odpowiednio
zwęzić obie najbliższe od zach. arkady międzynawowe. Fundament nowej ernpory wykonany w tech-
nice opus spicatum wylcazuje cechy bardzo archaiczne.
60 Duża empora w Poznaniu byia wbudowana w rarny masywu zachodniego, podczas gdy
mała empora w tzw. kościele B na Wawelu wbudowana została w apsydę zach.
91 W literaturze polskiej i czeskiej przyjmuje się, że poza Polską nie ma wypadku ustawiania
w rotundach empor zach. Herbert Kiias, omawiając niemieckie rotundy w Groitzsch i w Knau-
naundorf, zrekonstruował w tej ostatniej, pochodzącej z w. XII, drewnianą emporę o formie bai-
konu wspartego na słupie. Tę hipotetyczną rekonstrukcję wydedukował on z zachowanego w ścia-
nie rotundy otworu po ewentualnej belce, otworu, który uznał za pierwotny. Ktias, szukając ana-
łogii dla rotund w Groitzsch i w Knaunaundorf badał rotundy czeskie i przy tej okazji zauważył
w murach części zach. rotundy w Starym Pilznie otwory analogiczne do tego w rotundzie w Kna-
unaundorf, z czego wyciągnął wniosek, że tam również istniała pierwotnie empora zach. Sprawa
jest o tyle ważna, że rotunda w Starym Pilznie datowana w starszej literaturze rozmaicie: na wieki
od X do XII została ostatnio zadatowana przez Merhautową na 3 ćw. w. X. W tym świetle ro-
tunda w Starym Pilznie mogłaby być najstarszą rotundą z emporą zach. Sprawa wymaga niewąt-
pliwie wyjaśnienia. Dowód z ewentualnie pierwotnymi otworami w zach. części obu rotund: cze-
skiej i niemieckiej, jest dosyć słaby. Jeżeli jednak przyjmiemy nawet, że w w. X w Starym Pilznie
powstała rotunda z emporą zach., to po pierwsze empora ta była drewniana, po drugie w naj-
93
kach empora była dwuosiowa i w obu pojawia się motyw okrągłej podpory.
Nadto propozycja Tomaszewskiego pokazuje nam typ empory o formie wy-
suniętego do nawy balkonu, co zgodne jest ze strukturą ujawnioną w tzw.
kościele B. Aby jednak zabytek poznański mógł odegrać jakąkolwiek rolę
przy przebudowie wawelskiego kościółka, powiększenie empory pierwszego
musiało poprzedzać lub co najmniej być równoczesne budowie empory dru-
giego. W tej natomiast kwestii nie mamy żadnej pewności. Trzeba jednak
powiedzieć, że datowanie Tomaszewskiego, kładącego przebudowę masywu
poznańskiego na lata po 1040 r. jest nieuzasadnione 59. Nie wydaje się, aby
istniały realne przeszkody w datowaniu zmian dokonanych w zach. części
omawianej budowli na początek w. XI, zgodnie z poglądem Józefowiczówny.
Wobec chronologicznych niepewności trzeba zachować daleko idącą
ostrożność. Nie można jednak tracić z oczu możliwości oddziałania konstruk-
cji wielkopolskiej przy budowie empory w tzw. kościele B na Wawelu. Bez
względu jednak na starszeństwo którejś z tych dwu empor musi się stwier-
dzić, że przy niewątpliwych różnicach między budowlami wielkopolską
a krakowską 60, obie mają jeden wspólny rys charakterystyczny: dwu-
osiową emporę dźwiganą przez kolistą w rzucie podporę.
Obok problemów formalnych nasuwa się pytanie, dlaczego w centralnych
kaplicach polskich ok. r. 1000 zaczęto stosować empory zachodnie, a spe-
cjalnie dlaczego wbudowywano je w nawy rotund, całkowicie wbrew tra.-
dycji nie tylko zachodniej, ale też i sąsiednich Czech, gdzie forma rotundy
była niezwykle spopularyzowana 61. Opisane i przeanalizowane wyżej zabytki,
zarówno centralne, jak i podłużne układają się w dwie wyraźne grupy, które.
59 Filary krzyżowe, które w związku z nową, obszerniejszą emporą, wzniesiono na fundamen-
tach międzynawowych na osi filara okrągtego, nie musialy pociągać za sobą przebudowy wszystkich
podpór niiędzynawowych, jak sądzi Tomaszewski, o. c., s. 44. Wystarczyło bowiem odpowiednio
zwęzić obie najbliższe od zach. arkady międzynawowe. Fundament nowej ernpory wykonany w tech-
nice opus spicatum wylcazuje cechy bardzo archaiczne.
60 Duża empora w Poznaniu byia wbudowana w rarny masywu zachodniego, podczas gdy
mała empora w tzw. kościele B na Wawelu wbudowana została w apsydę zach.
91 W literaturze polskiej i czeskiej przyjmuje się, że poza Polską nie ma wypadku ustawiania
w rotundach empor zach. Herbert Kiias, omawiając niemieckie rotundy w Groitzsch i w Knau-
naundorf, zrekonstruował w tej ostatniej, pochodzącej z w. XII, drewnianą emporę o formie bai-
konu wspartego na słupie. Tę hipotetyczną rekonstrukcję wydedukował on z zachowanego w ścia-
nie rotundy otworu po ewentualnej belce, otworu, który uznał za pierwotny. Ktias, szukając ana-
łogii dla rotund w Groitzsch i w Knaunaundorf badał rotundy czeskie i przy tej okazji zauważył
w murach części zach. rotundy w Starym Pilznie otwory analogiczne do tego w rotundzie w Kna-
unaundorf, z czego wyciągnął wniosek, że tam również istniała pierwotnie empora zach. Sprawa
jest o tyle ważna, że rotunda w Starym Pilznie datowana w starszej literaturze rozmaicie: na wieki
od X do XII została ostatnio zadatowana przez Merhautową na 3 ćw. w. X. W tym świetle ro-
tunda w Starym Pilznie mogłaby być najstarszą rotundą z emporą zach. Sprawa wymaga niewąt-
pliwie wyjaśnienia. Dowód z ewentualnie pierwotnymi otworami w zach. części obu rotund: cze-
skiej i niemieckiej, jest dosyć słaby. Jeżeli jednak przyjmiemy nawet, że w w. X w Starym Pilznie
powstała rotunda z emporą zach., to po pierwsze empora ta była drewniana, po drugie w naj-
93