Prace z Historii Sztuki (1.1936-1946)

54

TADEUSZ MAŃKOWSKI

tu fakty mówią o daleko idącym jej ograniczeniu. Dzieła sztuki nie można
wprawdzie oddzielić od jego twórcy, lecz równocześnie nie zawsze jest
ono także jego bezpośrednią emanacją.

Indywidualności, biorące udział w powstaniu dzieła, jakby podzie-
liły między siebie role. ściślejsze odróżnienie tych ról jest zadaniem ni-
niejszej pracy. W zastosowaniu jej wyników w konkretnych wypadkach
będzie należało stwierdzić, komu w powstaniu dzieła architektury przy-
pada rola główna, istotna i najbardziej twórcza. Zazwyczaj za takiego
uważany jest architekt, autor planów. Mogą jednak zachodzić wypadki,
w których przeważającą i naczelną rolę odegrała czyjaś inna myśl niż
twórcy planów, idącego za obćą wskazówką o wyższym może znaczeniu
dla całości dzieła. Rzeczą historyka sztuki jest w każdym konkretnym
wypadku suum cuiąue tribuere.

Rzecz można by ująć jeszcze z innego także, bardziej ogólnego
punktu widzenia.

Idzie o stwierdzenie, czy i o ile dzieło sztuki jest istotnie wyrazem
twórczej woli artysty, pełną realizacją jego wizji twórczej, jaka mu
przyświecała w powzięciu planów dzieła. Rozważania na przykładach
z dziejów architektury stwierdzają, że nie zawsze tak jest. Między artystę
a jego dzieło wchodzą w grę różne czynniki. W architekturze jest to funda-
tor ze swym osobistym „gustem“, czy konwent ze swymi wymogami,
dyktowanymi przepisami kultu i reguły zakonnej, dalej wykonawca
planów w osobie innego budowniczego i różnorodne możliwe inne wpły-
wy postronne, nie licząc zmian stylu w wypadku dłużej przeciągającej
się budowy monumentalnych dzieł architektury. Raczej rzadsze będą wy-
padki takie, w których twórca planów, a zarazem ich wykonawca reali-
zuje bez reszty swą pierwotną myśl twórczą, której urzeczywistnieniu
zawsze jeszcze stanąć mogą na przeszkodzie nie same tylko warunki tech-
niczne, materiał itp., lecz także czynniki, pozostające poza twórcą i ele-
mentami technicznymi. Przykładem z innego niż architektura zakresu,
mianowicie sztuk zdobniczych, mogło by być też powstawanie arasu czy
gobelinu51), w którym między twórcę wzoru malowanego na kartonie,
uwzględniającego przytym z góry wykonanie go w technice tkackiej,
wchodzi jako współtwórca sam tkacz i materiał tkaniny, dające w rezul-
tacie dzieło, którego twórcza wyobraźnia autora wzoru ani ogarnąć, ani
przewidzieć w całości i w szczegółach nie była w stanie.

Przykłady powyższe, które można by mnożyć z różnych zakresów
sztuk, pozwalają wejrzeć w mało dotąd przez historyków i teoretyków
sztuki zbadane i uwzględniane zagadnienie stosunku twórcy do dzieła
sztuki, zagadnienie o znaczeniu podstawowym.

51) Gębarowicz M. i Mańkowski T., Arasy Zygmunta Augusta, Rocznik Kra-
kowski XXIX, Kraków 1937.