DOI article:
Andrzejewska‑Zając, Alicja: Dwa capriccia architektoniczne z kolekcji Muzeum Narodowego w Gdańsku – próba atrybucji
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.52467#0097
Włoskie słowo capriccio (hiszp. capricho, franc. caprice) nie ma jednoznacz- Dwa
nego pochodzenia. Jedna z koncepcji głosi, że składa się ono z dwóch włoskich capriccia...
wyrazów - capo (głowa) i riccio (kędzierzawy), oznaczając kędzierzawe włosy
bądź „myśli unoszące włosy”. Słowo to, w takim właśnie znaczeniu, pojawia się
w komentarzach Boskiej komedii Dantego Alighieri4. Inna teza, rozpowszechniona
na początku XVI w., wywodzi pojęcie capriccio od łacińskiego i włoskiego zara-
zem słowa capra (koza), podkreślając moment nieprzewidywalności, niezwykłość
pomysłów, które mogą pojawić się z nieoczekiwaną nagłością niczym skoki kozła5.
Zanim termin capriccio stał się kategorią estetyczną w teorii sztuki, znalazł swoje
miejsce w szesnastowiecznej burlesce włoskiej jako metafora idei niekonsekwen-
tnych. W poezji Francesca Berni (.capriccio bernesco) oznaczał intuicyjny, dowcipny
przeskok myślowy i był najważniejszym środkiem artystycznym w jego twórczości6.
Capriccio jako określenie związane ze sztukami wizualnymi pojawia się po raz
pierwszy w obu edycjach (1550, 1568) słynnego dzieła Le vite deipiu eccelenti
pittori, scultori ed architettori Giorgia Vasariego7. Tym szeroko rozumianym ter-
minem teoretyk określa pewne stany umysłu, cechy artystów, a także tworzone
przez nich niezwykłe i nowatorskie obrazy. W ewolucyjnej optyce dzieła Vasa-
riego capriccio zajmuje znaczące miejsce, implikuje bowiem ideę badań i odnowy.
Twórcze łamanie zasad w połączeniu z warunkiem koniecznym, jakim pozostają
racjonalny osąd i znajomość zasad, inspiruje do nowych artystycznych wyzwań
i rozwija sztukę. Aby dzieło mogło być uznane za godne tego terminu, musi być
nowatorskie (maniera moderna), pomysłowe, wyraziste i bogato zdobione8. Ale-
goryczną wizualizację kaprysu można znaleźć w Ikonologii Cesarego Ripy, który
sytuując go obok wielu innych przedstawień uczuć - Trwogi, Gniewu, Zdumienia,
ukazuje go jako młodzieńca w kapelusiku ozdobionym piórami, podkreślając
przede wszystkim niestałość i fantazję tego stanu umysłu9.
Na początku XVII w. rodzi się capriccio architektoniczne - niezależny gatu-
nek malarski10. Jest to typ pejzażu architektonicznego, w którym przedstawione
budowle lub ich fragmenty, uzupełnione sztafażem, występują w fantazyjnym
zestawieniu z obiektami będącymi wytworem artystycznej imaginacji malarza.
Kluczowym motywem tych dzieł stają się często ruiny z elementami typowymi
dla antyczno-renesansowej budowli, takimi jak kolumnady, tarasy, galerie,
portyki czy arkady. Gatunek ten, rozpowszechniony w XVII stuleciu dzięki
twórczości Alessandra Salucciego i Viviana Codazziego, wykorzystuje ramy
4 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 31.
5 Hartmann, Capriccio..s. 7-11
6 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 44-50.
7 Na ten temat zob. Alice Rathe, Le capriccio dans les ecrits de Vasari, „Italica. Journal of
the American Association of Teachers of Italian” 1980, t. 57, nr 4, s. 239-254.
8 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 17-30; Mai, Phantasie, Invention, Capriccio..., s. 35-53.
9 Cesare Ripa, Ikonologia, przeł. Ireneusz Kania, Kraków 2004, s. 83.
10 Na temat początków capriccia architektonicznego w malarstwie zob. David Ryley Marshall,
Viviano and Niccold Codazzi and the Baroque Architectural Fantasy, Milano 1993, s. 22-24.
97
nego pochodzenia. Jedna z koncepcji głosi, że składa się ono z dwóch włoskich capriccia...
wyrazów - capo (głowa) i riccio (kędzierzawy), oznaczając kędzierzawe włosy
bądź „myśli unoszące włosy”. Słowo to, w takim właśnie znaczeniu, pojawia się
w komentarzach Boskiej komedii Dantego Alighieri4. Inna teza, rozpowszechniona
na początku XVI w., wywodzi pojęcie capriccio od łacińskiego i włoskiego zara-
zem słowa capra (koza), podkreślając moment nieprzewidywalności, niezwykłość
pomysłów, które mogą pojawić się z nieoczekiwaną nagłością niczym skoki kozła5.
Zanim termin capriccio stał się kategorią estetyczną w teorii sztuki, znalazł swoje
miejsce w szesnastowiecznej burlesce włoskiej jako metafora idei niekonsekwen-
tnych. W poezji Francesca Berni (.capriccio bernesco) oznaczał intuicyjny, dowcipny
przeskok myślowy i był najważniejszym środkiem artystycznym w jego twórczości6.
Capriccio jako określenie związane ze sztukami wizualnymi pojawia się po raz
pierwszy w obu edycjach (1550, 1568) słynnego dzieła Le vite deipiu eccelenti
pittori, scultori ed architettori Giorgia Vasariego7. Tym szeroko rozumianym ter-
minem teoretyk określa pewne stany umysłu, cechy artystów, a także tworzone
przez nich niezwykłe i nowatorskie obrazy. W ewolucyjnej optyce dzieła Vasa-
riego capriccio zajmuje znaczące miejsce, implikuje bowiem ideę badań i odnowy.
Twórcze łamanie zasad w połączeniu z warunkiem koniecznym, jakim pozostają
racjonalny osąd i znajomość zasad, inspiruje do nowych artystycznych wyzwań
i rozwija sztukę. Aby dzieło mogło być uznane za godne tego terminu, musi być
nowatorskie (maniera moderna), pomysłowe, wyraziste i bogato zdobione8. Ale-
goryczną wizualizację kaprysu można znaleźć w Ikonologii Cesarego Ripy, który
sytuując go obok wielu innych przedstawień uczuć - Trwogi, Gniewu, Zdumienia,
ukazuje go jako młodzieńca w kapelusiku ozdobionym piórami, podkreślając
przede wszystkim niestałość i fantazję tego stanu umysłu9.
Na początku XVII w. rodzi się capriccio architektoniczne - niezależny gatu-
nek malarski10. Jest to typ pejzażu architektonicznego, w którym przedstawione
budowle lub ich fragmenty, uzupełnione sztafażem, występują w fantazyjnym
zestawieniu z obiektami będącymi wytworem artystycznej imaginacji malarza.
Kluczowym motywem tych dzieł stają się często ruiny z elementami typowymi
dla antyczno-renesansowej budowli, takimi jak kolumnady, tarasy, galerie,
portyki czy arkady. Gatunek ten, rozpowszechniony w XVII stuleciu dzięki
twórczości Alessandra Salucciego i Viviana Codazziego, wykorzystuje ramy
4 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 31.
5 Hartmann, Capriccio..s. 7-11
6 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 44-50.
7 Na ten temat zob. Alice Rathe, Le capriccio dans les ecrits de Vasari, „Italica. Journal of
the American Association of Teachers of Italian” 1980, t. 57, nr 4, s. 239-254.
8 Kanz, Die Kunst des Capriccio..., s. 17-30; Mai, Phantasie, Invention, Capriccio..., s. 35-53.
9 Cesare Ripa, Ikonologia, przeł. Ireneusz Kania, Kraków 2004, s. 83.
10 Na temat początków capriccia architektonicznego w malarstwie zob. David Ryley Marshall,
Viviano and Niccold Codazzi and the Baroque Architectural Fantasy, Milano 1993, s. 22-24.
97