Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Editor]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Editor]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (22.2023)

11. 7. Jan Saenredam według Pietera Isaacsza, Portret
Hansa von Aachena - fragment przedstawiający
Herkulesa z Minerwą i Scypionem, 1605, miedzioryt,
papier, Muzeum Narodowe w Gdańsku (depozyt
MKiDN), repr. za: domena publiczna

alegorii sofiście - Prodikosowi z Keos
z V w. p.n.e.44 Jej głównym wątkiem
był wybór, jakiego miał dokonać an-
tyczny bohater, docierając do rozwid-
lenia dróg, gdzie spotkał dwie kobiety
wskazujące mu dwie możliwości, rozu-
miane jako drogi życiowe: drogę przy-
jemną i krótką (Voluptas) oraz drogę
skalistą i wymagającą wysiłku (Virtus).
Ich poetycki opis można odnaleźć także
w eposie Hezjoda Prace i dnie45. Droga
cnoty - długa, początkowo stroma,
z czasem staje się coraz lżejsza i prowa-
dzi ku równinie, na której znajduje się
miejsce zamieszkania Virtus.
Erwin Panofsky w erudycyjnej roz-
prawie Herkules am Scheidewege und
andere antike Bildstoffe in der neueren
Kunst analizuje przemiany, jakie zaszły
od czasów antycznych aż po sztukę
osiemnastowieczną w interpretacji
opowieści Prodikosa, i wskazuje, że ten
popularny od XV w. typ ikonogra-
ficzny nie miał swojego antycznego ani
średniowiecznego prototypu, a istotną
rolę w jego ukształtowaniu odegrała tradycja literacka46. Starożytna koncepcja
virtus jako stanu doskonałości człowieka została przywrócona przez Petrarkę,
wykorzystał on bowiem motyw Hercules in bivio w rozprawie De vita solitaria
z 1346 r.47 Według słynnego poety każdy człowiek, osiągając w swoim życiu gra-
niczny punkt rozejścia się dwóch dróg, powinien niczym Herkules wybrać właś-
ciwą, prowadzącą ku cnocie, dzięki której zdobędzie nieśmiertelną sławę48. Pano-
fsky, interpretując wczesny obraz Rafaela Sen rycerza (National Gallery, London,
1504-1505), zwrócił uwagę na niekonwencjonalne ujęcie Herkulesa, któremu
ukazują się dwie kobiece personifikacje Cnoty i Przyjemności49. Brakuje

44 Ksenofont, Wybór pism, oprac. Jerzy Schnayder, Wrocław 1966, s. 33-38.

45 Kazimierz Kaszewski, Hezyoda roboty i dnie, Lwów 1902, s. 9.

46 Erwin Panofsky, Herkules am Scheidewege und andere antike Bildstoffe in der neueren
Kunst, Leipzig 1930; Erika Tietze-Conrat, Notes on „Hercules on Crossroads", „Journal of the
Warburg and Courland Institutes” 1951, vol. 14, no. 14, s. 305-309.

47 Theodor E. Mommsen, Petrarch and the Story of the Choice of Hercules, „Journal of the
Warburg and Courland Institutes' 1953, vol. 16, no. 3/4, s. 178-309.

48 Ibidem, s. 190-192.

49 Na ten temat zob. Panofsky, Herkules am Scheidewege..., s. 37-82, 142-150.

126