Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

JAN STĘSZEWSKI

RZECZY, ŚWIADOMOŚĆ I NAZWY W BADANIACH ETNOMUZYKOLOGICZNYCH

(NA PRZYKŁADZIE POLSKIEGO FOLKLORU)

Zdaję sobie sprawę, że ograniczę się tylko do czysto muzykologicznych zagadnień, że wiele mogliby
powiedzieć o referowanej kwestii dialektolodzy i leksykolodzy, dalej etnografowie i antropolodzy w anglo-
saskim znaczeniu tego słowa, wreszcie logicy i semazjolodzy. Ośmiela mnie jednak fakt, iż przedmiotem
mych rozważań jest polska muzyka ludowa, której znajomość wymaga niejakiego przygotowania, a nazwy
nie pozostaną puste znaczeniowo, lecz zostaną powiązane z faktami muzycznymi. Nie byłbym jednak
w zgodzie z własnym zamiarem, gdybym twierdził, że polska muzyka ludowa i tylko ona jest osią tej
wypowiedzi. Chodzi bowiem przede wszystkim o egzemplifikację pewnego szerszego problemu, jak
sądzę bardzo istotnego, który można odnaleźć w każdym zakresie wiedzy humanistycznej.

Najogólniej biorąc — o czym wiedział dobrze np. Wilhelm Dilthey — faktom z otaczającej człowieka
lub grupę społeczną rzeczywistości odpowiadają korelaty w postaci świadomości. Między świadomością
zaś indywidualną i społeczną z jednej strony a językiem z drugiej zachodzą pewne ważne związki. Co
bardzo istotne, rzeczywistość, świadomość i język nie pozostają w niezmiennych układach funkcjonalnych.
Ponieważ badanie aspektu świadomości nie może odbywać się w sposób bezpośredni, przeto ważną rolę
można przypisać badaniom nazw i pojęć, wyrażających w charakterystyczny i swoisty sposób widzenie
rzeczywistości: poprzez nałożoną na rzeczywistość siatkę nazw i pojęć w danym języku, w danej grupie
społecznej i w danym czasie. Charakterystyczne podziały rzeczywistości związane z patrzeniem przez
pryzmat wykształconego systemu nazw i pojęć pozostają w ścisłej zależności z daną kulturą. I w tych
stwierdzeniach nie ma nic nowego. W humanistyce od czasów Johanna Gottfrieda Herdera i Wilhelma
von Humboldta przewija się teza, że aparatura pojęciowa danego języka zależy od związanej z nią kultury
i wpływa na sposób widzenia rzeczywistości oraz sposób myślenia. Z tych tak dla nas dzisiaj oczywistych
stwierdzeń wyciągały konsekwencje takie kierunki współczesnej myśli humanistycznej, jak funkcjonalizm
Bronisława Malinowskiego, antropologia Claude'a Lévi-Straussa czy etnolingwistyka Edwarda Sapira
i Beniamina Lee Whorfa. Ujęcie to harmonizuje pod wieloma względami z niektórymi ideami „teorii
pola semantycznego", np. Leo Weisgerbera i Josta Triera. Przypominam te kierunki nie dla poparcia auto-
rytetami swych wywodów, lecz by wykazać długoletnią już tradycję podobnego podejścia do interesują-
cej nas tutaj kwestii.

Z tych kilku wstępnych i szkicowych zdań oraz w związku z podanymi nazwiskami winna się już
zarysować ważna dyrektywa, że badanie swoistych właściwości kultury może i powinno odbywać się
także przez poznanie jej niejako od wewnątrz, m. in. przez rozpoznanie funkcjonujących w kulturze
zespołów pojęć, rozczłonkowujących swoiście rzeczywistość lub jej wycinki (np. muzykę), i to zarówno
w planie znaczeniowym, jak formalno-logicznym. Pojęcie „kultura" zostało tutaj użyte oczywiście w zna-
czeniu dystrybutywnym. Formułując inaczej tę myśl, należałoby powiedzieć, że badacz danej kultury
powinien sobie zdawać sprawę, iż jego aparat pojęciowy może daleko odbiegać od systemu pojęć, którymi
posługiwali się lub posługują członkowie określonej wspólnoty kulturowej, pojęcia te zaś były lub są
funkcją tej kultury oraz modelowały lub modelują one sposób patrzenia członków wspólnoty na kulturę,
przede wszystkim własną, lecz także obcą. Nazwy na desygnaty — fakty danej kultury — są przejawem
swoistego opanowania pojęciowego otaczającej rzeczywistości kulturowej, a także wykształcenia funkcjo-
nalnie ważnych opozycji znaczeniowych, które wiążą się z faktami czy grupami faktów i zjawiskami.