Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

40

JAN STĘSZEWSKI

W jakim stopniu taka strukturalizacja rzeczywistości kulturowej jest i może być operacją celową i jaka jest
jej geneza — to już inne zagadnienie.

W etnoglogii opisany kierunek badań reprezentują np. studia nad systemami pokrewieństw i „nieo-
swojonymi" klasyfikacjami świata flory i fauny1. Poszczególne gałęzie nauk społecznych stykają się z po-
dobną problematyką przy opracowywaniu słowników terminologicznych2. Dla ilustracji problemu
przytoczę dłuższy cytat z pracy amerykańskiego językoznawcy, Charlesa F. Hocketta:

„Literatura danego społeczeństwa nie jest czymś jednolitym. Zazwyczaj mamy do czynienia z dwiema
lub więcej krańcowo różnymi kategoriami opowiadań literackich, występujących w zależności od warun-
ków. Badacze folkloru używają różnych terminów klasyfikacyjnych: «przysłowia», «zagadki», «opowia-
dania ludowe», «legendy», «mity» itp. Używanie takich terminów wymaga jednak wielkiej ostrożności,
musimy więc ciągle dążyć przede wszystkim do poznania klasyfikacji stosowanej przez ludność miejscową
lub wynikającej z jej obyczajów.

Na przykład członkowie nizinnego plemienia Kri (Plains Crée) rozróżniają (a-tayo-hke-win) 'opowia-
danie religijne' i (aximo'win) — „inne rodzaje opowiadań". To pierwsze wiąże się z wydarzeniami z wcześ-
niejszego okresu historii świata, zanim rzeczy zostały ujęte w pewne znane nam struktury, które spotykamy
wokół siebie; postaci są na pół zwierzęce, na pół ludzkie, częściowo nierealne, i są prototypami prawdzi-
wych dzisiejszych zwierząt i ludzi. Jakaś opowieść typu (a-tayo'hke-win) w warunkach miejscowych
była ex definitione opowieścią literacką. Z drugiej strony, jakaś opowieść typu (aximo"win) mogła, ale
nie musiała, odpowiadać ściśle temu terminowi, jest on bowiem bardzo obszerny. Miejscowa klasyfi-
kacja plemienia Kri może być jeszcze bardziej skomplikowana od tej, którą właśnie opisaliśmy, jesteśmy
jednak pewni, że istnieją te dwa typy zróżnicowania.

Jakikolwiek rodzaj miejscowej klasyfikacji moglibyśmy spotkać w danym społeczeństwie, oddziela-
nie opowiadań religijnych od wszystkich innych gatunków jest szeroko rozpowszechnione; z pewnością
można je znaleźć w wielu zespołach ludzkich naszego zachodniego społeczeństwa"3.

Tyle Hockett. Zwracam uwagę na wyrażone przez niego w ostatnim zdaniu przypuszczenie, że w wielu
społeczeństwach znane jest oddzielanie folkloru religijnego od pozostałego, które potwierdzi się w naszych
polskich przykładach.

W etnomuzykologii rozumienie kultur muzycznych przez nawiązanie do charakterystycznego syste-
mu pojęć tych kultur nie jest wyjątkowe, choć świadome i w pełni konsekwentne zastosowania wspomnia-
nej dyrektywy nie są zbyt częste. Na problem wskazuje Heinrich Husmann pisząc:

„Gdy analizuje się utwory muzyczne różnych czasów i innych, np. antycznych lub egzotycznych
kultur, pojawia się trudność innego jeszcze rodzaju. Stosowana jeszcze dzisiaj w znacznym stopniu termi-
nologia rozwinęła się w związku z europejską klasyczną i romantyczną muzyką. Muzykę orientalną kon-
stytuują zupełnie inne zasady, których nie obejmują pojęcia wytworzone w naszym kręgu kulturowym.
Orient sam wytworzył w zasadzie wystarczającą dla niej terminologię i stylokrytykę. [...] Arabia, Persja
i Indie posiadają nawet specjalne, wielkie podręczniki muzyczne, ujmujące miejscową stylistykę. Zresztą
także całego rozwoju muzyki europejskiej nie da się ująć za pomocą samych pojęć muzyki klasycznej"4.
Husmann, opisując muzykę pozaeuropejską, posługuje się konsekwentnie dla muzyki np. Indii termi-
nologią hinduską: jati, raga, tala etc.5

Podobne podejście postulują Heinrich Besseler i Max Schneider w przedmowie do serii Musikgeschichte
in Bildern:

„Sens muzycznych manifestacji owych dalekich ludów ujawnia się nam tylko wówczas, jeśli rozpa-
truje się je nie z punktu widzenia naszego europejskiego rozwoju lub antycznych kultur, lecz z ich włas-
nego środowiska i ich społecznej funkcji"6.

1 Np. C. Lévi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969; tegoż, Antropologia strukturalna. Warszawa 1970.

2 Por. np. H.H. Eggebrecht, W. Frobenius, F. Reckow, Bericht II iiber das Handworterbuch der musikalischen Termino-
logie, [w:] Archiv fur Musikwissenschaft, 27, 1970, s. 214 n.

3 Ch.F. Hockett, Kurs językoznawstwa współczesnego, Warszawa 1968, s. 629—630.

4 H. Husmann, Einfuhrung in die Musikwissenschaft, Heidelberg 1958, s. 9—10. Nie korzystam z wydanego przekładu
polskiego, gdyż nie jest wystarczająco wierny.

5 H. Husmann, Grundlagen der antiken und orientalischen Musikkultur, Berlin 1961.

6 H. Besseler, M. Schneider, Vorwort, [w:] P. Collaer, Ozeanien, Musikgeschichte in Bildern, Bd. I: Musikethnologie,
Lieferung 1, Leipzig b.d., s. 5.