Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

EWA SMULIKOWSKA

OZDOBY OBRAZU MATKI BOSKIEJ CZĘSTOCHOWSKIEJ
JAKO ZESPÓŁ ZABYTKOWY*

W aspekcie historii obrazu osobny problem, godny zainteresowania badaczy, stanowią jego ozdoby,
które w ciągu wieków, zależnie od okresu powstania, przybierały rozmaitą formę.

Nadały one wizerunkowi specyficzny wyraz, najbliższy odczuciu szerokich rzesz odbiorców, w których
świadomości czarna, fascynująca twarz Madonny kojarzy się nieodparcie z ciężką koroną zdobiącą jej
czoło i przebogatą, jarzącą się od klejnotów sukienką.

Taki właśnie obraz, ,,ubrany", odegrał rolę wzorca dla nieskończonej ilości kopii, sztychów i repro-
dukcji, często mało podobnych do oryginału, które rozchodząc się w dalekich kręgach w ciągu wieków,
szerzyły kult Jasnogórskiej Pani. Ozdoby obrazu, stanowiąc równocześnie jeden z bezpośrednich owoców
tego kultu, przedstawiają ogromną wartość nie tylko jako unikalny w naszym kraju zbiór cennych darów
wotywnych o wysokiej randze i różnorodnej proweniencji artystycznej, ale także jako zespół pamiątek
historycznych i narodowych poparty pełnym aparatem źródłowym, dzięki zachowanym materiałom
archiwalnym i licznym przekazom ikonograficznym. Jako zespół zabytkowy, towarzyszący poprzez wieki
starożytnemu wizerunkowi Matki Boskiej Częstochowskiej, ozdoby te zasługują na szczególną, wszech-
stronną uwagę badaczy**.

Historię ozdób obrazu, do których w szerszym rozumieniu można zaliczyć także całą jego oprawę1,
czyli, między innymi nastawę ołtarzową, rozpoczynają krótkie wzmianki w anonimowym na wpół legen-
darnym tekście Translacio Tabule...

Pierwsza z tych wzmianek dotyczy ruskiego księcia Lwa, który ślubował, iż jeśli otrzyma obraz od
cesarza Konstantyna, zbuduje mu świątynię, a sam wizerunek ozdobi „różnymi kamieniami, złotem
i srebrem"2.

W drugiej wzmiance mówi się, że książę Lew, po długim okresie wypełniwszy ślub „kazał ozdobić
czcigodną tablicę i polecił ją okryć blachami, od przodu złotymi, od tyłu srebrnymi. Ponadto diademy
obu wizerunków, tak Św. Dziewicy, jak i jej najdroższego Syna, polecił ozdobić kamieniami różnego
rodzaju, wielkiej wartości i blasku, tak jak to kiedyś obiecał, wśród których wielkich i najcenniejszych
kamieni było przeszło siedemdziesiąt"3.

Kolejne wzmianki dotyczą już Władysława Opolczyka, który miał zastać obraz na zamku w Bełzie,
po jego zdobyciu. Zachwyciła księcia piękność wizerunku, której nie mogły dorównać „ani kosztowność

* Referat wygłoszony na I Sesji Naukowej na Jasnej Górze (22 wrzesień 1969 г.).

** Badania nad zabytkowymi ozdobami obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej okazały się możliwe do przeprowadzenia
dzięki pełnej zrozumienia postawie i życzliwości ojców paulinów, gospodarzy Jasnej Góry, którym na tym miejscu składam
serdeczne podziękowanie.

1 Zagadnieniem historii ozdób obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w najszerszym tego słowa znaczeniu, jako pierwszy,
zajął się o. dr Sykstus Szafraniec, (historyk zakonu paulinów J.G.), w obszernej źródłowej rozprawie wszechstronnie ujmującej
dzieje Jasnej Góry. Ten sam autor opublikował także pierwsze, na poły legendarne źródło do dziejów obrazu, zawierające również
liczne informacje dotyczące jego ozdób: S. Szafraniec, Jasna Góra. Studium z dziejów kultu Matki Boskiej Częstochowskiej, [w:]
Sacrum Poloniae Millenium, t. 4, Rzym 1957; szczególnie s. 16—20: Ozdoby Obrazu oraz s. 20—22: Oprawa Obrazu, ponadto
w innych rozdziałach wiele informacji dotyczących tych zagadnień. Translacio tabule Beatae Mariae Virginis quant sanctus Lucas
depinxit propriis manibus, rękopis 1474, Archiwum Jasnej Góry II 19 (662 R), k. 216—220, ed. [bez glos] o. S. Szafraniec w:
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne", t. 1: 1959, z. 1., s. 196—204.

2 Translacio... s. 198.

3 Ibid., s. 199.