Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

STANISŁAW MOSSAKOWSKI

SYMBOLIKA PIECZĘCI MIKOŁAJA KOPERNIKA

Na wszystkich listach Mikołaja Kopernika, pisanych przez niego własnoręcznie i we własnym imieniu,
z których najstarszy zachowany pochodzi z 1524 г., występuje odcisk gemmy pełniącej rolę osobistej
pieczątki wielkiego astronoma (il. I)1. Rozmiary obiektu są tak niewielkie (12:10 mm), że właściciel
gemmy mógł ją śmiało nosić oprawioną w sygnecie; odciśnięcie dosyć szerokiego otoku świadczy w każ-
dym razie, że posiadała ona solidną oprawę. Mimo skromnych rozmiarów gemmy oraz zatarcia wielu
szczegółów, spowodowanego odciśnięciem nie bezpośrednio w wosku, lecz na mało podatnym materiale
— papierze leżącym na podkładce woskowej, głęboko wyryte przedstawienie jest nieźle czytelne. W owal-
ny kształt wkomponowano tu bardzo poprawnie postać Apollina grającego na lirze. Młody bóg, przed-
stawiony z profilu w górnej części ciała, w dolnej został ujęty w trzech czwartych i w wyraźnym kontra-
poście. Przechylony nieco do tyłu, kroczy on lekko, jakby na palcach, trzymając przed sobą lirę. Jego nagie
ciało okrywa jedynie wąska chlamida przerzucona przez ramię i zwisająca z przodu i z tyłu. Wgłębienia
widoczne na barku sugerują oprawę broszy spinającej szatę, a zgrubienie zaznaczające się wokół głowy
to zapewne wieniec laurowy zatarty w niedokładnym odcisku. Również ręka boga trzymająca lirę zlewa
się w jedno ze strunami rozpiętymi między kabłąkami tego starożytnego greckiego instrumentu.

Nagi Apollo grający na lirze nie jest tutaj przedstawiony jako Apollo Kitharodos, który zgodnie z tra-
dycją sięgającą V wieku p.n.e., powinien grać na cytrze, a nie na lirze i być odziany w długi chiton i płaszcz,
a nic w krótką chlamidę. Podobne wyobrażenia nagiego syna Latony z lirą w rękach nie były jednak obce
sztuce greckiej i pojawiają się już w epoce archaicznej. W zakresie typu ikonograficznego szczególnie
bliskiej analogii dostarcza np. gemma z sardonyksu przechowywana w zbiorach florenckich, którą Furt-
wangłer datował na okres hellenistyczny2. W dziele tym, całkowicie zresztą odmiennym pod względem
stylistycznym, postać Apollina charakteryzuje się podobnym lekkim przegięciem do tyłu i analogicznym
przerzuceniem chlamidy przez ramie. Bóg w identyczny sposób trzyma instrument i podobnie kroczy na
czubkach palców, co zresztą uznawane jest za element archaizujący. Przegląd licznych zabytków gliptyki
starożytnej publikowanych przez Furtwanglera, a także Lippolda, skłania do stwierdzenia, że antycznego
pochodzenia gemmy używanej przez Kopernika nic można całkowicie wykluczyć3.

Tajemnicza pieczątka, jakiej używał Kopernik, nie uszła oczywiście uwagi badaczy4. Poświęcono jej

1 Jedynym wyjątkiem byłby — najstarszy ze znanych — list Kopernika do kapituły warmińskiej z 22 XI 1518 г., który
zaginął podczas ostatniej wojny i znany jest tydko z fotokopii strony redo, gdzie nic widać żadnych śladów pieczęci. Brak jakich-
kolwiek wzmianek w literaturze naukowej na temat odcisku pieczęci na tym liście pozwala na przypuszczenie, że jej rzeczywiś-
cie nie było. Informacje te, a także sygnatury listów Kopernika w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (rkps 2713, s. 1—2 i rkps
1596, k. 557 verso) zawdzięczam uprzejmości mgr a Jerzego Drewnowskiego z Pracowni Badań Kopemikańskich Zakładu Historii
Nauki i Techniki PAN w Warszawie, który zechciał zwrócić moją uwagę na wspomnianą pieczątkę Kopernika, zachęcić do
jej opracowania, a gotowy artykuł przeczytać i opatrzyć kilku cennymi uwagami.

2 A. Furtwangłer, Dic antiken Gemmen. Geschichte der Steinschneidekunst im klassischen Altertum, t. 1, Leipzig—Berlin 1900,
tabl. XXXIX 4 do tekstu w t. 2 na s. 186 i w t. 3 na s. 348.

3 Por. Furtwangłer, op. cit., passim, oraz G. Lippold, Gemmen wid Kamcen des Altertums und der Neuzeit, Stuttgart b.d.,
zwłaszcza tabl. VIII 1 i 6. Opinię tę, a także zwrócenie uwagi na gemmę publikowaną przez Furtwanglera, zawdzięczam koleżeń-
skiej uprzejmości dra Joachima Śliwy z Katedry Archeologii Śródziemnomorskiej UJ w Krakowie.

4 Zob. m. in. : L. A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Część pierwsza: Studia nad pracami Kopernika oraz materiały biograficzne,
Kraków 1900, s. 30; J. Wasiutyński, Kopernik, twórca nowego nieba, Warszawa 1938, s. 192, 385—386; H. Barycz, Mikołaj