Rocznik Historii Sztuki (13.1981)

PROGRAMY OBRAZOWE KIELICHÓW I PATEN ROMAŃSKICH

7

1. Kielich i patena z Wilten. Kunsthistorisches Muséum. Wien

rozważane w dalszej kolejności; ich ikonografia może być prawidłowo oceniona tylko na podsta-
wie klasyfikacji kompletów naczyń eucharystycznych.

Zarówno kielich jak patena były w średniowieczu przedmiotami okrągłymi i każde z nich miało
swój „środek". W kielichu „środek" zbiegał się z czaszą wypełnioną winem w czasie trwania
obrzędu. Dla przedstawień nie było w niej miejsca. Tylko patena, ukształtowana w zasadzie płasko,
mogła w części środkowej być dekorowana; ponieważ nakrywała kielich, przedstawienie, które jej
środek wypełniało, stawało się jednocześnie centralnym obrazem obu naczyń. Było to także jedyne
przedstawienie, na którym spoczywała hostia, jedyne, którego bezpośrednio dotykały postacie eucha-
rystyczne. Dlatego ze względu na treść środkowe przedstawienie pateny należy uznać za najważ-
niejsze w całym programie, za to wokół którego grupują się wszystkie inne.

Biorąc pod uwagę to centralne znaczenie obrazu środkowego na patenie, znane nam programy
obrazowe możemy podzielić na pięć grup. W pierwszej tematem głównym jest Ukrzyżowanie.
W drugiej Baranek Boży. W trzeciej grupie środek pateny zajmuje przedstawienie Chrystusa
tronującego. W czwartej — Matka Boska z Dzieciątkiem. W piątej grupie — małe, okrągłe
pole wydzielone w środku pateny pozostawiono puste; miejsce to wypełniała w całości leżąca tam
hostia, ale wokół tego pola, nadal w obrębie środkowego zagłębienia pateny, widniały przedsta-
wienia; i dlatego hostię wraz z tymi przedstawieniami należy traktować jako centrum programu.