DOI Artikel:
Skubiszewski, Piotr: Programy obrazowe kielichów i paten romańskirch
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0038
34
PIOTR SKUBISZEWSKI
stusa Ukrzyżowanego rozszerzone o pozostałe osoby Boskie: Ojca i Ducha Św.84. Umieszczony na
tle silnie reprezentacyjnego przedstawienia Maiestas Patris krucyfiks staje się fragmentem wyobraże-
nia Boga w jego pozaczasowym bytowaniu. W formule tej wypowiada się podstawowa dla dog-
matyki trynitarnej myśl o zbawczej ofierze Chrystusa jako o odwiecznym dziele Trójcy Św.85.
Bóg Ojciec trzyma krzyż z Chrystusem i prezentuje go z łona. W tym motywie z kolei przejawia
się myśl o przyjęciu przez Majestat Ojca ofiary przebłagania złożonej przez Syna86.
Rozpatrywany zarówno z punktu widzenia pozaczasowego wątku trynitarnego, jak i w aspekcie
wątku historycznego Kalwarii, Tron Łaski jest przede wszystkim obrazem ofiary, którą Bóg-Człowiek
składa sam z siebie. Dlatego pojawił się najpierw, już w 1 połowie XII w., jako ilustracja kanonu
w sakramentach i mszałach, gdzie zastępował Ukrzyżowanie87. Również z tych względów należy
przypisać Tronowi Łaski tę samą funkcję ikonograficzną w obrębie programu pateny i kielicha, co
Ukrzyżowaniu. W przedstawieniu Tronu Łaski wszakże dogmatyczny aspekt wątku ofiary88 ujawnia
się silniej niż w Ukrzyżowaniu. Przypomnijmy w związku z tym, że Wilhelm Durandus w swoim
Rationale divinorum officiorum nazywa Chrystusa w konsekrowanej hostii przebłaganiem (propitiaiio)89.
Kiedy hostia spoczywa na przedstawieniu Tronu Łaski, sakramentalne Ciało Chrystusa pokrywa się
z obrazem Ciała Syna przyjętego na przebłaganie przez Ojca.
Należałoby oczywiście zapytać, dlaczego w pierwszej połowie XIII wieku zwrócono się w stronę
tego przedstawienia, o wymowie doktrynalnej nieporównanie silniejszej niż Ukrzyżowanie. O tym.
że nie był to przypadek odosobniony, poucza patena z Oignies (kat. 42)9(). Odpowiedź na posta-
wione przed chwilą pytanie wykracza już jednak poza ramy naszych rozważań, ponieważ dotyczy
historycznych przyczyn uformowania się tematu Tronu Łaski.
Kielich i patena z Rathenow należą do grupy północnoniemieckich, późnoromańskich naczyń
eucharystycznych, które były zdobione znaczenie mniejszą liczbą przedstawień niż dzieła dojrzałego
romanizmu i w których programy nie odznaczały się równie zwartą i konsekwentną budową jak
tamte. Za odosobnione w naczyniach eucharystycznych należy uznać umieszczenie Grzechu Pierwo-
rodnego na czaszy91. Temat ten ukazuje przyczynę zbawczej ofiary Chrystusa, ale jest jednocześnie
jednym z czterech typów starotestamentowych Ukrzyżowania92 i Eucharystii. Trzy pozostałe (Ofiara
Abrahama, Wąż Miedziany, Abraham i Melchizedech) łączą kielich w Rathenow jeszcze z ikono-
84 Należy podkreślić, że opisując przedstawienie Tronu Łaski w sakramentarzach, Sicardus traktuje je jako powstałe
z zestawienia dwóch oddzielnych składników, które stanowią: Maiestas Patris i Crucifixus. Zob. Sicardus Cremonensis,
Mitrale seu de officiis ecclesiasticis summa, [w:] PL, 213. col. 124. W. L. Hildburgh, A Mediaeval Bronze Pectoral Cross.
Contributions to the Study of the Iconography of the Holy Trinity and of the Cross, „The Art Bulletin". XIV. 1932,
s. 79-102, słusznie dopatruje się genezy przedstawienia Tronu Łaski w krucyfiksach z motywami gołębicy i manus Dei;
zob. na ten temat także Schiller. Ikonographie der christlichen Kunst, 2 (przyp. 24), s. 135.
85 Bardzo słusznie podkreślił to E. Mâle. L'Art religieux du XIIe siècle en France, sixième édition, Paris 1953, s. 182.
Por. Aureli u s A u gust i nus, De Trinitate, [w:] PL, 42, col. 901.
86 Związek zachodzący między przedstawieniem Tronu Łaski a ideą Propitiatio ma obszerną literaturę; zob. ostatnio:
Hildburgh, op. cit. (przyp. 84), s. 81; Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83). s. XXXVI; idem. Dreifaltigkeit
(przyp. 83), col. 535; Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst, 2 (przyp. 24), s. 135; Dobrzeniecki, U źródeł
przedstawień (przyp. 83), s. 299. Zob. także niżej przyp. 89.
87 Braunfels. Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83). s. XXXIX п.; idem. Dreifaltigkeit (przyp. 83). col. 535;
O. von Simson. Cher die Bedeutung von Masaccios Trinitdtsfresko in S. Maria Novella. ..Jahrbuch der Berliner Mussen".
N. F. VIII, 1966, s. 126. bardzo trafnie podkreśla związek przedstawienia Tronu Łaski z treścią liturgii eucharystycznej
jako całości i przeciwstawia się poglądowi H. Schradego, jakoby temat ten należało łączyć z modlitwą o przyjęcie darów;
zob. H. Schrade. Die romanische Malerei, Koln 1963, s. 212.
88 Ten związek przedstawienia Tronu Łaski na patenach z tematem ofiary bardzo trafnie podkreślił Braun, Das
christliche Altargeràt (przyp. 12). s. 239. Por. także Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83), s. XL, przyp. 126.
89 Gulielmus Durandus, Rationale (przyp. 45), lib. IV. cap. I, k. 89 r°. U Duranta ta interpretacja symboliczna ma
charakter typologiczny: tabernakulum ołtarzowe zostaje przezeń przyrównane do propitiatorium Arki Przymierza; zob. na ten
temat Sauer, Symbolik des Kirchengebdudes (przyp. 21), s. 194; von Simson, Ober die Bedeutung (przyp. 87), s. 127.
40 Hildburgh. op. cit. (przyp. 84). s. 87, i Schiller. Ikonographie der christlichen Kunst (przyp. 24), 2. s. 135.
przytaczają patenę z Oignies jako ważny przykład tematu Tronu Łaski.
91 Temat ten występuje również na kielichu z Wilten, ale tam należy do wielkiego cyklu scen starotestamentowych
(zob. wyżej).
92 Molsdorf. Christliche Symbolik (przyp. 27), nr 409.
PIOTR SKUBISZEWSKI
stusa Ukrzyżowanego rozszerzone o pozostałe osoby Boskie: Ojca i Ducha Św.84. Umieszczony na
tle silnie reprezentacyjnego przedstawienia Maiestas Patris krucyfiks staje się fragmentem wyobraże-
nia Boga w jego pozaczasowym bytowaniu. W formule tej wypowiada się podstawowa dla dog-
matyki trynitarnej myśl o zbawczej ofierze Chrystusa jako o odwiecznym dziele Trójcy Św.85.
Bóg Ojciec trzyma krzyż z Chrystusem i prezentuje go z łona. W tym motywie z kolei przejawia
się myśl o przyjęciu przez Majestat Ojca ofiary przebłagania złożonej przez Syna86.
Rozpatrywany zarówno z punktu widzenia pozaczasowego wątku trynitarnego, jak i w aspekcie
wątku historycznego Kalwarii, Tron Łaski jest przede wszystkim obrazem ofiary, którą Bóg-Człowiek
składa sam z siebie. Dlatego pojawił się najpierw, już w 1 połowie XII w., jako ilustracja kanonu
w sakramentach i mszałach, gdzie zastępował Ukrzyżowanie87. Również z tych względów należy
przypisać Tronowi Łaski tę samą funkcję ikonograficzną w obrębie programu pateny i kielicha, co
Ukrzyżowaniu. W przedstawieniu Tronu Łaski wszakże dogmatyczny aspekt wątku ofiary88 ujawnia
się silniej niż w Ukrzyżowaniu. Przypomnijmy w związku z tym, że Wilhelm Durandus w swoim
Rationale divinorum officiorum nazywa Chrystusa w konsekrowanej hostii przebłaganiem (propitiaiio)89.
Kiedy hostia spoczywa na przedstawieniu Tronu Łaski, sakramentalne Ciało Chrystusa pokrywa się
z obrazem Ciała Syna przyjętego na przebłaganie przez Ojca.
Należałoby oczywiście zapytać, dlaczego w pierwszej połowie XIII wieku zwrócono się w stronę
tego przedstawienia, o wymowie doktrynalnej nieporównanie silniejszej niż Ukrzyżowanie. O tym.
że nie był to przypadek odosobniony, poucza patena z Oignies (kat. 42)9(). Odpowiedź na posta-
wione przed chwilą pytanie wykracza już jednak poza ramy naszych rozważań, ponieważ dotyczy
historycznych przyczyn uformowania się tematu Tronu Łaski.
Kielich i patena z Rathenow należą do grupy północnoniemieckich, późnoromańskich naczyń
eucharystycznych, które były zdobione znaczenie mniejszą liczbą przedstawień niż dzieła dojrzałego
romanizmu i w których programy nie odznaczały się równie zwartą i konsekwentną budową jak
tamte. Za odosobnione w naczyniach eucharystycznych należy uznać umieszczenie Grzechu Pierwo-
rodnego na czaszy91. Temat ten ukazuje przyczynę zbawczej ofiary Chrystusa, ale jest jednocześnie
jednym z czterech typów starotestamentowych Ukrzyżowania92 i Eucharystii. Trzy pozostałe (Ofiara
Abrahama, Wąż Miedziany, Abraham i Melchizedech) łączą kielich w Rathenow jeszcze z ikono-
84 Należy podkreślić, że opisując przedstawienie Tronu Łaski w sakramentarzach, Sicardus traktuje je jako powstałe
z zestawienia dwóch oddzielnych składników, które stanowią: Maiestas Patris i Crucifixus. Zob. Sicardus Cremonensis,
Mitrale seu de officiis ecclesiasticis summa, [w:] PL, 213. col. 124. W. L. Hildburgh, A Mediaeval Bronze Pectoral Cross.
Contributions to the Study of the Iconography of the Holy Trinity and of the Cross, „The Art Bulletin". XIV. 1932,
s. 79-102, słusznie dopatruje się genezy przedstawienia Tronu Łaski w krucyfiksach z motywami gołębicy i manus Dei;
zob. na ten temat także Schiller. Ikonographie der christlichen Kunst, 2 (przyp. 24), s. 135.
85 Bardzo słusznie podkreślił to E. Mâle. L'Art religieux du XIIe siècle en France, sixième édition, Paris 1953, s. 182.
Por. Aureli u s A u gust i nus, De Trinitate, [w:] PL, 42, col. 901.
86 Związek zachodzący między przedstawieniem Tronu Łaski a ideą Propitiatio ma obszerną literaturę; zob. ostatnio:
Hildburgh, op. cit. (przyp. 84), s. 81; Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83). s. XXXVI; idem. Dreifaltigkeit
(przyp. 83), col. 535; Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst, 2 (przyp. 24), s. 135; Dobrzeniecki, U źródeł
przedstawień (przyp. 83), s. 299. Zob. także niżej przyp. 89.
87 Braunfels. Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83). s. XXXIX п.; idem. Dreifaltigkeit (przyp. 83). col. 535;
O. von Simson. Cher die Bedeutung von Masaccios Trinitdtsfresko in S. Maria Novella. ..Jahrbuch der Berliner Mussen".
N. F. VIII, 1966, s. 126. bardzo trafnie podkreśla związek przedstawienia Tronu Łaski z treścią liturgii eucharystycznej
jako całości i przeciwstawia się poglądowi H. Schradego, jakoby temat ten należało łączyć z modlitwą o przyjęcie darów;
zob. H. Schrade. Die romanische Malerei, Koln 1963, s. 212.
88 Ten związek przedstawienia Tronu Łaski na patenach z tematem ofiary bardzo trafnie podkreślił Braun, Das
christliche Altargeràt (przyp. 12). s. 239. Por. także Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (przyp. 83), s. XL, przyp. 126.
89 Gulielmus Durandus, Rationale (przyp. 45), lib. IV. cap. I, k. 89 r°. U Duranta ta interpretacja symboliczna ma
charakter typologiczny: tabernakulum ołtarzowe zostaje przezeń przyrównane do propitiatorium Arki Przymierza; zob. na ten
temat Sauer, Symbolik des Kirchengebdudes (przyp. 21), s. 194; von Simson, Ober die Bedeutung (przyp. 87), s. 127.
40 Hildburgh. op. cit. (przyp. 84). s. 87, i Schiller. Ikonographie der christlichen Kunst (przyp. 24), 2. s. 135.
przytaczają patenę z Oignies jako ważny przykład tematu Tronu Łaski.
91 Temat ten występuje również na kielichu z Wilten, ale tam należy do wielkiego cyklu scen starotestamentowych
(zob. wyżej).
92 Molsdorf. Christliche Symbolik (przyp. 27), nr 409.