DOI Artikel:
Skubiszewski, Piotr: Programy obrazowe kielichów i paten romańskirch
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0045
PROGRAMY OBRAZOWE KIELICHÓW I PATEN ROMAŃSKICH
41
Drugi podobny przykład znamy ze wspomnianego przed chwilą trybowanego kielicha trzemeszeń-
skiego. Natomiast bez analogii wśród naczyń eucharystycznych pozostaje wyobrażenie ludu wybra-
nego jako 24 pojedynczych postaci. Na podobną formułę ikonograficzną można wskazać tylko wśród
wielkich założeń portalowych Chartres (il. 35) i Saint-Denis z połowy XII w. Tam również pojedyn-
cze figury 24 królów i proroków tworzą obraz Starego Przymierza. Ponad nim zaś wznosi się
gmach Nowego Testamentu, któty wyrażają sceny na kapitelach, w tympanonach i na archiwoltach.
Całość jest wielką wizją Bożego planu Zbawienia ludzkości i ukazuje harmonię obu Przymierzy 105.
Baranek Boży na środku pateny z Weingarten (il. 36) przynosi późną, bo pochodzącą z połowy
XIII w. realizację romańskiej koncepcji wysunięcia tematu ofiary jako centrum programu obrazo-
wego. Pozostałe przedstawienia wiążą dzieła z Weingarten z późnoromańskimi naczyniami eucha-
rystycznymi, których ikonografia wyraża inne myśli teologiczne niż kielichy i pateny dotychczas
omawiane. W tym decydującym dla krzepnięcia doktryny eucharystycznej okresie — od XI do XIII w. —
pisarze kościelni rozmaicie akcentowali poszczególne składniki nauki o Sakramencie Ołtarza. Krzy-
żowanie się poszczególnych wątków obrazowych w programach sprzętu liturgicznego odpowiada
sytuacji w dziedzinie piśmiennictwa. Tematy pozostałych przedstawień na patenie i kielichu (ił. 37)
z Weingarten stają się zrozumiałe dopiero w świetle analizy następnych grup ikonograficznych
(il. 38, 39).
IV. CHRYSTUS TRONUJĄCY JAKO OŚRODEK PROGRAMU OBRAZOWEGO
(TRZECIA GRUPA IKONOGRAFICZNA)
Omówione dotąd dwie grupy programów ikonograficznych, pomimo zachodzących między nimi
różnic, wiązała jedna myśl przewodnia. Wszystkie przedstawienia grupowały się wokół tematu ofiary.
Temat ten zawsze stał w centrum nauki o Eucharystii, ale w dobie rozwoju teologii sakramen-
talnej w XII wieku nabrał szczególniejszego znaczenia 106.
W trzeciej grupie programów, w których ośrodkiem ikonografii jest przedstawienie Zbawiciela,
temat ofiary często w ogóle nie występuje, a kiedy pojawia się, zajmuje pozycję równorzędną
z innymi wątkami treściowymi. Kluczem do zrozumienia naczelnej idei tych programów jest treść
głównego przedstawienia. Chrystus jest przedstawiony na patenach 107 jako Chrystus-Władca, Maiestas
Domini i Chrystus-Sędzia, a zatem jako Chrystus tronujący (il. 40-50)108. Zdecydowanie przeważają
ujęcia w całej postaci (Fritzlar, Kolonia, Płock, Hildesheim-St. Godehard, Berlin; kat. 19. 33, 47, 27
i 6). ale znana jest także zredukowana formuła ujęcia Zbawiciela — półpostać (Iber; kat. 30)109.
Za najistotniejszą treść wizerunku Chrystusa tronującego, w szczególności zaś Maiestas Domini,
należy uznać pełnię władzy Słowa Wcielonego i płynącą stąd jego chwałę110. Tak to ujmował
Wilhelm Durandus opisując ową imago: „Pieta ut residens in throno, seu in solio excelso, praesen-
tem indicat maiestatem et potestatem. Quasi dicat: data est ei omnis potestas in coelo et in terra"111.
Wszystkie inne wątki teologiczne, jakie przejawiły się w rozmaitych odmianach ikonograficznych
Chrystusa tronującego, wolno uznać za podporządkowane tej naczelnej idei.
Chrystus we wszystkich trzech wymienionych typach ikonograficznych był zawsze wyobrażany
jako człowiek. Dwaj ewangeliści, Marek i Łukasz, zapisali słowa Jezusa, w których zapowiedział On
105 A. Katzenellenbogen, The Sculptural Programs oj Chartres Cathedral, Christ-Mary-Ecclesia, Baltimore 1959.
s. 7-36.
106 de Lubac, Corpus mysticum (przyp. 9). s. 230.
107 Por. Braun, Das christliche Altargerdt (przyp. 12), s. 236 n.
108 W sprawie rozróżnienia między typem ikonograficznym Chrystusa-Władcy i Maiestas Domini zob. G. Schiller,
Ikonographie der christlichen Kunst, 3: Die Auferstehung und Erhôhung Christi, Giitersloh 1971, s. 222, i F. van der Meer,
Maiestas Domini, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, III, Rom —Freiburg —Basel — Wien 1971, col. 136.
109 Przedstawienie Chrystusa w półpostaci mogło pojawić się na pątenach pod wpływem bizantyńskiego typu Pantokratora,
ale przypisujemy mu tutaj tę samą treść co całopostaciowym wizerunkom Zbawiciela.
110 Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst (przyp. 108), 3, s. 222 п., 226 п., 233. i 236; T. Dobrzeniecki,
Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych. Część trzecia, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XIX, 1975, s. 5-263.
111 Gulielmus Durandus, Rationale (przyp. 45), lib. I, cap. III, k. 13 v°. Zob. także Dobrzeniecki, Maiestas
Domini (przyp. 110), s. 241 n.
6 - Rocznik historii sztuki XIII
41
Drugi podobny przykład znamy ze wspomnianego przed chwilą trybowanego kielicha trzemeszeń-
skiego. Natomiast bez analogii wśród naczyń eucharystycznych pozostaje wyobrażenie ludu wybra-
nego jako 24 pojedynczych postaci. Na podobną formułę ikonograficzną można wskazać tylko wśród
wielkich założeń portalowych Chartres (il. 35) i Saint-Denis z połowy XII w. Tam również pojedyn-
cze figury 24 królów i proroków tworzą obraz Starego Przymierza. Ponad nim zaś wznosi się
gmach Nowego Testamentu, któty wyrażają sceny na kapitelach, w tympanonach i na archiwoltach.
Całość jest wielką wizją Bożego planu Zbawienia ludzkości i ukazuje harmonię obu Przymierzy 105.
Baranek Boży na środku pateny z Weingarten (il. 36) przynosi późną, bo pochodzącą z połowy
XIII w. realizację romańskiej koncepcji wysunięcia tematu ofiary jako centrum programu obrazo-
wego. Pozostałe przedstawienia wiążą dzieła z Weingarten z późnoromańskimi naczyniami eucha-
rystycznymi, których ikonografia wyraża inne myśli teologiczne niż kielichy i pateny dotychczas
omawiane. W tym decydującym dla krzepnięcia doktryny eucharystycznej okresie — od XI do XIII w. —
pisarze kościelni rozmaicie akcentowali poszczególne składniki nauki o Sakramencie Ołtarza. Krzy-
żowanie się poszczególnych wątków obrazowych w programach sprzętu liturgicznego odpowiada
sytuacji w dziedzinie piśmiennictwa. Tematy pozostałych przedstawień na patenie i kielichu (ił. 37)
z Weingarten stają się zrozumiałe dopiero w świetle analizy następnych grup ikonograficznych
(il. 38, 39).
IV. CHRYSTUS TRONUJĄCY JAKO OŚRODEK PROGRAMU OBRAZOWEGO
(TRZECIA GRUPA IKONOGRAFICZNA)
Omówione dotąd dwie grupy programów ikonograficznych, pomimo zachodzących między nimi
różnic, wiązała jedna myśl przewodnia. Wszystkie przedstawienia grupowały się wokół tematu ofiary.
Temat ten zawsze stał w centrum nauki o Eucharystii, ale w dobie rozwoju teologii sakramen-
talnej w XII wieku nabrał szczególniejszego znaczenia 106.
W trzeciej grupie programów, w których ośrodkiem ikonografii jest przedstawienie Zbawiciela,
temat ofiary często w ogóle nie występuje, a kiedy pojawia się, zajmuje pozycję równorzędną
z innymi wątkami treściowymi. Kluczem do zrozumienia naczelnej idei tych programów jest treść
głównego przedstawienia. Chrystus jest przedstawiony na patenach 107 jako Chrystus-Władca, Maiestas
Domini i Chrystus-Sędzia, a zatem jako Chrystus tronujący (il. 40-50)108. Zdecydowanie przeważają
ujęcia w całej postaci (Fritzlar, Kolonia, Płock, Hildesheim-St. Godehard, Berlin; kat. 19. 33, 47, 27
i 6). ale znana jest także zredukowana formuła ujęcia Zbawiciela — półpostać (Iber; kat. 30)109.
Za najistotniejszą treść wizerunku Chrystusa tronującego, w szczególności zaś Maiestas Domini,
należy uznać pełnię władzy Słowa Wcielonego i płynącą stąd jego chwałę110. Tak to ujmował
Wilhelm Durandus opisując ową imago: „Pieta ut residens in throno, seu in solio excelso, praesen-
tem indicat maiestatem et potestatem. Quasi dicat: data est ei omnis potestas in coelo et in terra"111.
Wszystkie inne wątki teologiczne, jakie przejawiły się w rozmaitych odmianach ikonograficznych
Chrystusa tronującego, wolno uznać za podporządkowane tej naczelnej idei.
Chrystus we wszystkich trzech wymienionych typach ikonograficznych był zawsze wyobrażany
jako człowiek. Dwaj ewangeliści, Marek i Łukasz, zapisali słowa Jezusa, w których zapowiedział On
105 A. Katzenellenbogen, The Sculptural Programs oj Chartres Cathedral, Christ-Mary-Ecclesia, Baltimore 1959.
s. 7-36.
106 de Lubac, Corpus mysticum (przyp. 9). s. 230.
107 Por. Braun, Das christliche Altargerdt (przyp. 12), s. 236 n.
108 W sprawie rozróżnienia między typem ikonograficznym Chrystusa-Władcy i Maiestas Domini zob. G. Schiller,
Ikonographie der christlichen Kunst, 3: Die Auferstehung und Erhôhung Christi, Giitersloh 1971, s. 222, i F. van der Meer,
Maiestas Domini, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, III, Rom —Freiburg —Basel — Wien 1971, col. 136.
109 Przedstawienie Chrystusa w półpostaci mogło pojawić się na pątenach pod wpływem bizantyńskiego typu Pantokratora,
ale przypisujemy mu tutaj tę samą treść co całopostaciowym wizerunkom Zbawiciela.
110 Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst (przyp. 108), 3, s. 222 п., 226 п., 233. i 236; T. Dobrzeniecki,
Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych. Część trzecia, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XIX, 1975, s. 5-263.
111 Gulielmus Durandus, Rationale (przyp. 45), lib. I, cap. III, k. 13 v°. Zob. także Dobrzeniecki, Maiestas
Domini (przyp. 110), s. 241 n.
6 - Rocznik historii sztuki XIII