DOI Artikel:
Dąb-Kalinowska, Barbara: O Rublowie inaczej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0080
76
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
Nie wydaje się, aby trynitarna koncepcja zawarta w Żywocie św. Sergiusza, napisanym przez
Epifaniusza Mądrego, miała polemiczny charakter wymierzony przeciw herezji Markiana, która
pojawiła się w Rostowie w 1. 1386— 1389. Pierwszoplanową bowiem funkcją tej koncepcji było stworzenie
filozoficznej i teologicznej teorii, u podstaw której leżał neoplatonizm upośredniczony hesyhazmem.
Według Epifaniusza „noumen to Trójca odbita w trójczasowym rytmie fenomenalnego świata".
Wysuwana zaś w literaturze przedmiotu możliwość interpretacji ikony Rublowa jako „odpowiedzi" na
antytrynitarne koncepcje heretyków jest próbą przypisania jej treści, których w okresie swojego
powstania mieć nie mogła15. Dla współczesnych Rublowowi, a przede wszystkim dla Epifaniusza
Mądrego, Trójca była ikoną, w której zgodnie z teologią ikony istnieje nierozerwalny związek
między obrazem a jego prototypem. I to założenie narzucało odczytanie ikony jedynie jako unaocznienia
dogmatu Trójcy Św., a w szerszym sensie jako idei zbawczej ekonomii. Natomiast w odmiennej
sytuacji, gdy obradował Sobór „Stu rozdziałów" wytypowanie ikony Rublowa jako wzorcowego
przedstawienia Trójcy Św. mogło być spowodowane koniecznością walki z nasilającymi się w czter-
dziestych latach XVI w. ruchami heretyckimi o charakterze antytrynitarnej chrystologii. Wynikało to
głównie z fatu, że Stogław, mimo deklarowanej wierności wobec ortodoksyjnej myśli teologicznej
w stosunku do sztuki sakralnej, w rozważaniach nad konkretnymi problemami nie posiłkował się
argumentami teologicznymi. Odwołanie się do tradycji poprzez wskazanie na konieczność wzorowania
się na „sławnych malarzach" było całkowicie uprawomocnione i zawsze było autorytatywne, ale
sposób rozumienia samej Tradycji można by za L. Uspienskim określić mianem „biernego konserwa-
tyzmu", który zastąpił kreację w Tradycji. Sobór występował przeciw fantazji i wyobraźni malarzy
ikon, ale jednocześnie nie zauważył istnienia szeregu ikon, w których właśnie pojawiła się „fantazja",
a przede wszystkim zapożyczenia z ikonografii katolickiej, czego jakże jaskrawym przykładem była
ikona „czterodzielna". Czy więc zastrzeżenia diaka Wiskowatego wysuwane wobec jej programu
ikonograficznego, obejmujące zarazem zachodnie redakcje przedstawień Trójcy Św., nie spowodowały
wytypowania wzorca ikonograficznego, który zgodny był z teologią ikony i Tradycją. Ale jednocześnie
Stogław nie zakazał malowania tych wariantów Trójcy Św., które zrealizowane były w ikonie
„czterodzielnej". I ta dwoista postawa duchowieństwa prawosławnego, charakterystyczna dla epoki,
w której zaczyna ujawniać się upadek teologii ikony, uprawnia do przyjęcia twierdzenia, że hierarchowie
zasiadający na Soborze „Stu rozdziałów" w wytypowaniu Trójcy Rublowa jako wzorca ikonograficznego
kierowali się względami politycznymi i społecznymi, a nie tylko teologicznymi i dogmatycznymi.
Twierdzenie to dokumentuje znamienny dla omawianej epoki fakt: otóż napisany w 1. 1480— 1490
traktat, zatytułowany Kazanie przeciw herezji nowogrodzkich heretyków, przepisany został w całości
przez nieznanego kopistę w 1540 r. i opatrzony zmienionym, jakże wymownym tytułem Przeciw
luteranom16. To utożsamienie miejscowych heretyków, występujących przeciw oficjanej cerkwi prawo-
sławnej, z luteranami nie tylko wpisywało jednych i drugich w ciąg tej samej herezji, ale miało także
implikacje polityczne. Nie wydaje się nieprawdopodobne przypuszczenie, że zmiana tytułu traktatu
miała charakter propagandowy i niejako antycypowała przyszłe poczynania wojenne Iwana Groźnego,
w których opanowanie protestanckich Inflant realizowano pod hasłem świętej wojny za Ortodoksję.
Jak to wynika ze źródeł, Rublow pracował głównie na zlecenie władzy świeckiej. Jego dzieła
przeznaczone były dla soboru Zwiastowania w Moskwie będącego prywatną cerkwią wielkich książąt
moskiewskich i dla soboru Zaśnięcia we Włodzimierzu-cerkwi grzebalnej i miejsca koronacji książąt
włodzimierskich. I te prace Rublowa, głównie dzięki miejscom ich realizacji, musiały wzbudzić
zainteresowanie Stogławu, a przede wszystkim cara. Sobór bowiem obradował w okresie po koronacji
Iwana Groźnego, której rytuał, specjalnie opracowany przez metropolitę Makarego, miał na celu
15 Wzdornow, op. cit., s. 151; К. Onasch, Byzantinisches Erbe in russischer Gestalt. Ketzergeschichtliche Hintergrunde der
Dreieinigketsikone Rublews. Akten des XI. internationalen Byzantinisten-Kongresses, Miinchen 1960, s. 427—429.
16 Traktat ten przypisywany jest zarówno Nilowi z Sorska, Józefowi z Wołocka, jak i Maksymowi Grekowi, por.
N. A. Kazakowa i Ja. S. Lurje, Antifieodalnoje dwiżenija na Rusi XIV-naczała XVI w., Moskwa—Leningrad 1955, s. 321,
322, 361. Autor tego kazania występując przeciw heretyckiej interpretacji przedstawienia Trójcy Św. jako Boga i dwóch
aniołów, wskazał na następujący, według niego kanoniczny typ ikony: „Anioły siedzą wszystkie razem, równi chwałą,
równi czcią, i żaden nie jest większy ani mniejszy i jednakowo zostali przyjęci przez Abrahama". Opis ten odpowiada temu
schematowi ikonograficznemu, który prezentuje Trójca Rublowa, por. A. W. Fechner, Chronik der ewangelischen Gemeinden
in Moskau, t. I, Moskau 1876, s. 30.
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
Nie wydaje się, aby trynitarna koncepcja zawarta w Żywocie św. Sergiusza, napisanym przez
Epifaniusza Mądrego, miała polemiczny charakter wymierzony przeciw herezji Markiana, która
pojawiła się w Rostowie w 1. 1386— 1389. Pierwszoplanową bowiem funkcją tej koncepcji było stworzenie
filozoficznej i teologicznej teorii, u podstaw której leżał neoplatonizm upośredniczony hesyhazmem.
Według Epifaniusza „noumen to Trójca odbita w trójczasowym rytmie fenomenalnego świata".
Wysuwana zaś w literaturze przedmiotu możliwość interpretacji ikony Rublowa jako „odpowiedzi" na
antytrynitarne koncepcje heretyków jest próbą przypisania jej treści, których w okresie swojego
powstania mieć nie mogła15. Dla współczesnych Rublowowi, a przede wszystkim dla Epifaniusza
Mądrego, Trójca była ikoną, w której zgodnie z teologią ikony istnieje nierozerwalny związek
między obrazem a jego prototypem. I to założenie narzucało odczytanie ikony jedynie jako unaocznienia
dogmatu Trójcy Św., a w szerszym sensie jako idei zbawczej ekonomii. Natomiast w odmiennej
sytuacji, gdy obradował Sobór „Stu rozdziałów" wytypowanie ikony Rublowa jako wzorcowego
przedstawienia Trójcy Św. mogło być spowodowane koniecznością walki z nasilającymi się w czter-
dziestych latach XVI w. ruchami heretyckimi o charakterze antytrynitarnej chrystologii. Wynikało to
głównie z fatu, że Stogław, mimo deklarowanej wierności wobec ortodoksyjnej myśli teologicznej
w stosunku do sztuki sakralnej, w rozważaniach nad konkretnymi problemami nie posiłkował się
argumentami teologicznymi. Odwołanie się do tradycji poprzez wskazanie na konieczność wzorowania
się na „sławnych malarzach" było całkowicie uprawomocnione i zawsze było autorytatywne, ale
sposób rozumienia samej Tradycji można by za L. Uspienskim określić mianem „biernego konserwa-
tyzmu", który zastąpił kreację w Tradycji. Sobór występował przeciw fantazji i wyobraźni malarzy
ikon, ale jednocześnie nie zauważył istnienia szeregu ikon, w których właśnie pojawiła się „fantazja",
a przede wszystkim zapożyczenia z ikonografii katolickiej, czego jakże jaskrawym przykładem była
ikona „czterodzielna". Czy więc zastrzeżenia diaka Wiskowatego wysuwane wobec jej programu
ikonograficznego, obejmujące zarazem zachodnie redakcje przedstawień Trójcy Św., nie spowodowały
wytypowania wzorca ikonograficznego, który zgodny był z teologią ikony i Tradycją. Ale jednocześnie
Stogław nie zakazał malowania tych wariantów Trójcy Św., które zrealizowane były w ikonie
„czterodzielnej". I ta dwoista postawa duchowieństwa prawosławnego, charakterystyczna dla epoki,
w której zaczyna ujawniać się upadek teologii ikony, uprawnia do przyjęcia twierdzenia, że hierarchowie
zasiadający na Soborze „Stu rozdziałów" w wytypowaniu Trójcy Rublowa jako wzorca ikonograficznego
kierowali się względami politycznymi i społecznymi, a nie tylko teologicznymi i dogmatycznymi.
Twierdzenie to dokumentuje znamienny dla omawianej epoki fakt: otóż napisany w 1. 1480— 1490
traktat, zatytułowany Kazanie przeciw herezji nowogrodzkich heretyków, przepisany został w całości
przez nieznanego kopistę w 1540 r. i opatrzony zmienionym, jakże wymownym tytułem Przeciw
luteranom16. To utożsamienie miejscowych heretyków, występujących przeciw oficjanej cerkwi prawo-
sławnej, z luteranami nie tylko wpisywało jednych i drugich w ciąg tej samej herezji, ale miało także
implikacje polityczne. Nie wydaje się nieprawdopodobne przypuszczenie, że zmiana tytułu traktatu
miała charakter propagandowy i niejako antycypowała przyszłe poczynania wojenne Iwana Groźnego,
w których opanowanie protestanckich Inflant realizowano pod hasłem świętej wojny za Ortodoksję.
Jak to wynika ze źródeł, Rublow pracował głównie na zlecenie władzy świeckiej. Jego dzieła
przeznaczone były dla soboru Zwiastowania w Moskwie będącego prywatną cerkwią wielkich książąt
moskiewskich i dla soboru Zaśnięcia we Włodzimierzu-cerkwi grzebalnej i miejsca koronacji książąt
włodzimierskich. I te prace Rublowa, głównie dzięki miejscom ich realizacji, musiały wzbudzić
zainteresowanie Stogławu, a przede wszystkim cara. Sobór bowiem obradował w okresie po koronacji
Iwana Groźnego, której rytuał, specjalnie opracowany przez metropolitę Makarego, miał na celu
15 Wzdornow, op. cit., s. 151; К. Onasch, Byzantinisches Erbe in russischer Gestalt. Ketzergeschichtliche Hintergrunde der
Dreieinigketsikone Rublews. Akten des XI. internationalen Byzantinisten-Kongresses, Miinchen 1960, s. 427—429.
16 Traktat ten przypisywany jest zarówno Nilowi z Sorska, Józefowi z Wołocka, jak i Maksymowi Grekowi, por.
N. A. Kazakowa i Ja. S. Lurje, Antifieodalnoje dwiżenija na Rusi XIV-naczała XVI w., Moskwa—Leningrad 1955, s. 321,
322, 361. Autor tego kazania występując przeciw heretyckiej interpretacji przedstawienia Trójcy Św. jako Boga i dwóch
aniołów, wskazał na następujący, według niego kanoniczny typ ikony: „Anioły siedzą wszystkie razem, równi chwałą,
równi czcią, i żaden nie jest większy ani mniejszy i jednakowo zostali przyjęci przez Abrahama". Opis ten odpowiada temu
schematowi ikonograficznemu, który prezentuje Trójca Rublowa, por. A. W. Fechner, Chronik der ewangelischen Gemeinden
in Moskau, t. I, Moskau 1876, s. 30.