DOI Artikel:
Dąb-Kalinowska, Barbara: O Rublowie inaczej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0079
O RUBLOWIE INACZEJ
75
prawosławną, nie mówiąc o tym, że stanowisko zajęte przez hierarchów w tej sprawie wydaje się
co najmniej niejednoznaczne, żeby nie powiedzieć wykrętne: „Biskupi, każdy w swojej diecezji,
z wielką troską i uwagą czuwać mają nad tym, aby dobrzy malarze ikon i ich uczniowie malowali
według starych wzorów i nie przedstawiali Boskości według własnych idei i pomysłów. Jeśli Chrystus,
nasz Pan, jest możliwy do opisania jako cielesny, nie jest możliwa do opisania jego Boskość, zgodnie
z tym co mówił św. Jan z Damaszku"8. Jak się zdaje, autorem tego sformułowania był metropolita
Makary, spiritus movens Soboru. Najprawdopodobniej on to wskazał ikonę Rublowa, którą Stogław
zatwierdził jako wzór dla przyszłych realizacji tematu Trójcy Św. Jak można sądzić, wytypowanie
konkretnej ikony miało zgodnie z zamierzeniami Makarego i Soboru przeciąć dyskusję, dotyczącą
przedstawień Trójcy Św., co się zresztą nie udało. Być może o tym, że wybór padł na ikonę
Rublowa, zadecydował fakt, że metropolicie Makaremu, jako autorowi Wielkich Mineji Czytanych
znana była obszerna redakcja Żywoty św. Nikona i św. Sergiusza z Radoneża pióra Pachomiusza
Serba. W żywocie zawarte są wiadomości o Andrzeju Rublowie, jako wykonawcy poczynań funda-
torskich Nikona w soborze Trójcy Św.9, ale — co wydaje się szczególnie ważne — Pachomiusz,
pisząc o Rublowie, wysławia jego pobożność i cnotliwość. Czy więc te przymioty nie zdecydowały
0 jego wyborze? Przecież Stogław, w mniejszym stopniu zajmujący się problemami dogmatycznymi
1 ikonograficznymi, w szczególny sposób określił normy moralne, które miały obowiązywać malarzy
ikon. Zainteresowaniu osobą Nikona, a więc pośrednio także Rublowem dał wyraz metropolita
Makary wydając w 1547 r. gramotę, w której „nakazał święcić wszędzie 17 listopada nowego cudo-
twórcę Nikona, ucznia Sergiusza" 10.
Niewątpliwie o wyborze Rublowa na wzorcowego malarza ikon przez hierarchów cerkiewnych
i cara, zasiadających na soborze, zadecydowało także powiązanie tego ostatniego z osobą św. Sergiusza
z Radoneża „dla chwały którego namalował Trójcę Św.", wybitnej postaci epoki. Zasługiwał św.
Sergiusz na uwagę nie tylko ze względu na działalność w dziedzinie organizacji życia monastycznego
na Rusi, ze względu na swój udział w przeszczepianiu na Ruś i tu rozwiniętych, a przejętych
z Bizancjum idei filozoficznych i teologicznych, ale przede wszystkim z uwagi na działalność, którą
ze współczesnego punktu widzenia można określić jako polityczną. Był bowiem moralnym i ideowym
zwycięzcą bitwy na Kulikowym Polu, to on pisał w liście wysłanym na pole bitwy do Dymitra
Dońskiego, faktycznego pogromcy Tatarów: „Bez żadnego zwątpienia, gosudarze, idź przeciw nim
i nie okazuj strachu, wierz mocno, że pomoże ci Bóg"11. I to właśnie Sergiusz był tym, który
przyczynił się do tak wielkiego rozkwitu kultu Św. Trójcy na Rusi. Do czasów bowiem gdy
wzniósł w 1345 r. „cerkiew troicką, widząc w tym akcie apel przyzywający do zjednoczenia ziem
ruskich w imię wyższej realności i aby spoglądając stale na nią przezwyciężyć strach przed niena-
wistnym podziałem tego świata", cerkwi pod tym wezwaniem istniało na Rusi bardzo niewiele12. Jak
pisał w 1893 r. P. G. Gieorgijewski : „liturgia Trójcy Św. nie znana była prawosławnej ruskiej Cerkwi"...,
podstawowy zaś dogmat chrześcijaństwa nie był popularny w ruskiej ikonografii13. I dopiero od
czasów Sergiusza, którego całe życie, jak to dokumentują hagiograficzne żywoty, przebiegało pod
znakiem Trójcy Św., pojawiają się coraz liczniejsze sobory i klasztory pod tym wezwaniem.
Począwszy zaś od XIV w. na Rusi święto Trójcy Św., którego nie znało Bizancjum, nabiera znaczenia
ontologicznego, zajmując miejsce Zesłania Ducha Św. na apostołów... „tak więc największy przewrót
w liturgii... wiąże się z imieniem Sergiusza" 14.
s I tu Sobór zacytował wypowiedź Jana z Damaszku, która nie jest dokładnym cytatem z jego pism, ale pochodzi
najprawdopodobniej z tekstów liturgicznych, por. Ouspensky, op. cit., s. 267, przypis 16; W. Nikon o w, Stogław, „Zurnał
Moskowskoj patriarchii" 1951, nr 9, s. 46.
9 W. Jabłonskij, Pachomij Serb i jego agiograficzeskije pisanije, Sankt Pietierburg 1908, pril. s. XIV—XXV;
W. P. Zubow, Epifanij Priemudryj i Pachomij Serb. (K woprosu o redakcijach Zitija Siergija Radoneżskogo), „Trudy
Otdieła Driewnierusskoj Litieratury", T. IX: 1953, s. 145—158.
10 N. Barsukow, Istoczniki russkoj agiografii, Sankt Pietierburg 1882, szp. 403.
11 Łazariew, op. cit., s. 11; A. Rogów, Andrzej Rublow a bitwa na Kulikowym Polu, „Slawia Orientalis", nr 4,
1966, s. 407-417.
12 P. Floren ski, Ikonostas i inne szkice, Warszawa 1984, s. 18, 19.
13 P. G. Gieogijewski, Zawiei priepodobnogo Siergija, Moskwa 1893, s. 12; G. J. Wzdornow, Nowootkrytaja ikona
„Troicy" iz Troke-Siergijewo ławry i ,,Troica" Andrieja Rublewa, [w:] Driewnierusskoje iskusstwo. Chudożestwiennaja kultura
Moskwy i prileżaszczich к niej knjażestw. XIV— XVI w., Moskwa 1970, s. 138, 139.
14 Florenski, op. cit., s. 22.
75
prawosławną, nie mówiąc o tym, że stanowisko zajęte przez hierarchów w tej sprawie wydaje się
co najmniej niejednoznaczne, żeby nie powiedzieć wykrętne: „Biskupi, każdy w swojej diecezji,
z wielką troską i uwagą czuwać mają nad tym, aby dobrzy malarze ikon i ich uczniowie malowali
według starych wzorów i nie przedstawiali Boskości według własnych idei i pomysłów. Jeśli Chrystus,
nasz Pan, jest możliwy do opisania jako cielesny, nie jest możliwa do opisania jego Boskość, zgodnie
z tym co mówił św. Jan z Damaszku"8. Jak się zdaje, autorem tego sformułowania był metropolita
Makary, spiritus movens Soboru. Najprawdopodobniej on to wskazał ikonę Rublowa, którą Stogław
zatwierdził jako wzór dla przyszłych realizacji tematu Trójcy Św. Jak można sądzić, wytypowanie
konkretnej ikony miało zgodnie z zamierzeniami Makarego i Soboru przeciąć dyskusję, dotyczącą
przedstawień Trójcy Św., co się zresztą nie udało. Być może o tym, że wybór padł na ikonę
Rublowa, zadecydował fakt, że metropolicie Makaremu, jako autorowi Wielkich Mineji Czytanych
znana była obszerna redakcja Żywoty św. Nikona i św. Sergiusza z Radoneża pióra Pachomiusza
Serba. W żywocie zawarte są wiadomości o Andrzeju Rublowie, jako wykonawcy poczynań funda-
torskich Nikona w soborze Trójcy Św.9, ale — co wydaje się szczególnie ważne — Pachomiusz,
pisząc o Rublowie, wysławia jego pobożność i cnotliwość. Czy więc te przymioty nie zdecydowały
0 jego wyborze? Przecież Stogław, w mniejszym stopniu zajmujący się problemami dogmatycznymi
1 ikonograficznymi, w szczególny sposób określił normy moralne, które miały obowiązywać malarzy
ikon. Zainteresowaniu osobą Nikona, a więc pośrednio także Rublowem dał wyraz metropolita
Makary wydając w 1547 r. gramotę, w której „nakazał święcić wszędzie 17 listopada nowego cudo-
twórcę Nikona, ucznia Sergiusza" 10.
Niewątpliwie o wyborze Rublowa na wzorcowego malarza ikon przez hierarchów cerkiewnych
i cara, zasiadających na soborze, zadecydowało także powiązanie tego ostatniego z osobą św. Sergiusza
z Radoneża „dla chwały którego namalował Trójcę Św.", wybitnej postaci epoki. Zasługiwał św.
Sergiusz na uwagę nie tylko ze względu na działalność w dziedzinie organizacji życia monastycznego
na Rusi, ze względu na swój udział w przeszczepianiu na Ruś i tu rozwiniętych, a przejętych
z Bizancjum idei filozoficznych i teologicznych, ale przede wszystkim z uwagi na działalność, którą
ze współczesnego punktu widzenia można określić jako polityczną. Był bowiem moralnym i ideowym
zwycięzcą bitwy na Kulikowym Polu, to on pisał w liście wysłanym na pole bitwy do Dymitra
Dońskiego, faktycznego pogromcy Tatarów: „Bez żadnego zwątpienia, gosudarze, idź przeciw nim
i nie okazuj strachu, wierz mocno, że pomoże ci Bóg"11. I to właśnie Sergiusz był tym, który
przyczynił się do tak wielkiego rozkwitu kultu Św. Trójcy na Rusi. Do czasów bowiem gdy
wzniósł w 1345 r. „cerkiew troicką, widząc w tym akcie apel przyzywający do zjednoczenia ziem
ruskich w imię wyższej realności i aby spoglądając stale na nią przezwyciężyć strach przed niena-
wistnym podziałem tego świata", cerkwi pod tym wezwaniem istniało na Rusi bardzo niewiele12. Jak
pisał w 1893 r. P. G. Gieorgijewski : „liturgia Trójcy Św. nie znana była prawosławnej ruskiej Cerkwi"...,
podstawowy zaś dogmat chrześcijaństwa nie był popularny w ruskiej ikonografii13. I dopiero od
czasów Sergiusza, którego całe życie, jak to dokumentują hagiograficzne żywoty, przebiegało pod
znakiem Trójcy Św., pojawiają się coraz liczniejsze sobory i klasztory pod tym wezwaniem.
Począwszy zaś od XIV w. na Rusi święto Trójcy Św., którego nie znało Bizancjum, nabiera znaczenia
ontologicznego, zajmując miejsce Zesłania Ducha Św. na apostołów... „tak więc największy przewrót
w liturgii... wiąże się z imieniem Sergiusza" 14.
s I tu Sobór zacytował wypowiedź Jana z Damaszku, która nie jest dokładnym cytatem z jego pism, ale pochodzi
najprawdopodobniej z tekstów liturgicznych, por. Ouspensky, op. cit., s. 267, przypis 16; W. Nikon o w, Stogław, „Zurnał
Moskowskoj patriarchii" 1951, nr 9, s. 46.
9 W. Jabłonskij, Pachomij Serb i jego agiograficzeskije pisanije, Sankt Pietierburg 1908, pril. s. XIV—XXV;
W. P. Zubow, Epifanij Priemudryj i Pachomij Serb. (K woprosu o redakcijach Zitija Siergija Radoneżskogo), „Trudy
Otdieła Driewnierusskoj Litieratury", T. IX: 1953, s. 145—158.
10 N. Barsukow, Istoczniki russkoj agiografii, Sankt Pietierburg 1882, szp. 403.
11 Łazariew, op. cit., s. 11; A. Rogów, Andrzej Rublow a bitwa na Kulikowym Polu, „Slawia Orientalis", nr 4,
1966, s. 407-417.
12 P. Floren ski, Ikonostas i inne szkice, Warszawa 1984, s. 18, 19.
13 P. G. Gieogijewski, Zawiei priepodobnogo Siergija, Moskwa 1893, s. 12; G. J. Wzdornow, Nowootkrytaja ikona
„Troicy" iz Troke-Siergijewo ławry i ,,Troica" Andrieja Rublewa, [w:] Driewnierusskoje iskusstwo. Chudożestwiennaja kultura
Moskwy i prileżaszczich к niej knjażestw. XIV— XVI w., Moskwa 1970, s. 138, 139.
14 Florenski, op. cit., s. 22.