Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

JAN SAMEK

ZE ZWIĄZKÓW POLSKO-FRANCUSKICH
W DZIEDZINIE RZEMIOSŁA ARTYSTYCZNEGO
(NIE ZNANE DZIEŁO ZŁOTNIKA PARYSKIEGO LUDWIKA REGNARDA W POLSCE)

W kościele parafialnym w Rywałdzie w woj. toruńskim zachowała się monstrancja godna szcze-
gółowego omówienia zarówno ze względu na oryginalny kształt, jak i warsztat, z którego pochodzi1.

Opis, analiza stylistyczna, autorstwo. Wykonana jest ze srebra i złocona; wys. 70 cm
(bez nowszego krzyżyka), szer. glorii 35 cm, wys. stopy 10 cm, trzonu zaś 38 cm (il. 1, 2). Już
stopa wyróżnia się kształtem nie spotykanym w zlotnictwie polskim. Jest ona czworoboczna,

0 bokach wygiętych faliście i nieznacznie ściętych narożnikach, wspiera się zaś na czterech wolu-
towo wygiętych nóżkach. Na większych polach stopy przedstawiono: na ścianie przedniej Arkę
Przymierza, na tylnej zaś pięciodzielną tarczę herbową z h. Leliwa pośrodku, odnoszącą się zapewne
do fundatorki, Konstancji z Gnińskich Czapskiej, której staraniem w 1748 r. sprowadzono z Warszawy
do Rywałdu kapucynów. Mniejsze pola stopy zawierają dwukrotnie powtórzone godło zakonu fran-
ciszkanów — skrzyżowane ręce z krzyżem. Na tak rozbudowanej podstawie umieszczony został duży
posążek św. Franciszka, który klęcząc, kieruje wzrok ku górze: u stóp świętego widnieje krzyż

1 leżąca na nim otwarta księga. Rany na ciele wskazują, że chodzi tu o moment stygmatyzacji2.
Na księdze widnieje napis: MISERE/RE MEI / DEUS / SECUN / DUM / MAGNAM / MISERI/
/CORDI.

Warto prześledzić sposób, w jaki złotnik pokonał trudności przy oddaniu tego wydarzenia
w rzeźbie. Spoza postaci świętego wije się ku górze kłębiasty obłok. On to jest podstawą glorii
organicznie łącząc się z obłoczkami okalającymi reservaculum, ożywionymi uskrzydlonymi główkami
aniołków; drugi krąg stanowią pęki płaskich promieni o zróżnicowanej długości, które równoważą
i łączą w całość kompozycję.

Autora dzieła znamy dzięki napisom na stopie: „L. REGNARD FECIT PARISIIS 1753".
Miejsce powstania dzieła uwierzytelnia cecha miejsca z literą M pod koroną, stosowana w Paryżu
ok. 1752 r.

Monstrancja rywałdzka, jak każde dobre dzieło sztuki, nasuwa wiele problemów. Najpierw jednak
rozważyć należy jej walory artystyczne. Pierwszym wrażeniem godnym zanotowania jest niezwykła
oryginalność w przedstawieniu „wizyjnego" zdarzenia, można by się bowiem spodziewać sztuczności
i ułomności kompozycyjnych. Tymczasem monstrancja z Rywałdu jest doskonale wyważona, lekka,
śmiała w koncepcji, elegancka w proporcjach. Cechy te zdają się odzwierciedlać narodowość ar-
tysty. Należy jeszcze dodać, że tak niecodzienną koncepcję musiał poprzedzić projekt rysunkowy.
Wracając do dzieła sztuki konstatujemy jeszcze, że rzeźby figuralne wyszły spod zręcznego dłuta;
postać świętego charakteryzują poprawne proporcje, w przekonywający sposób oddany ruch i pogłę-

1 Pierwszą wiadomość o monstrancji w Rywałdzie podaje T. Chrzanowski i M. Kornecki, Katalog Zabytków
sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, z. 19: Powiat wąbrzeski. Warszawa 1967, s. 39, fig. 178.

2 W katalogu wyobrażenie uznano za ekstazę św. Franciszka (por. Chrzanowski, Kornecki, /. c). Rozwiązując
scenę jako stygmatyzację opieramy się na następujących przesłankach: 1) przedstawienie świętego pozostaje w ścisłym
związku z reservaculum w glorii; 2) św. Franciszek miał tylko jedną wizję Chrystusa, w czasie której otrzymał stygmaty;
3) książka i krzyż są atrybutami występującymi przy stygmatyzacji.