Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

MARIUSZ KARPOWICZ

KILKA UWAG O ANTYCZNYCH ŹRÓDŁACH IKONOGRAFII JANA III

Do niewątpliwie najciekawszych, a dotąd niezupełnie wyjaśnionych zagadnień ikonografii Zwycięzcy
spod Wiednia należy sprawa antycznych wzorców tej ikonografii. Wszyscy ostatnio piszący o sztuce
portretowej na dworze Jana III zgodni są co do starożytnej proweniencji form, konkretne jednak
porównania i wskazania zabytków antycznych należą do rzadkości. Nie mamy już dziś wątpliwości,
jakie były powody natury politycznej, dynastycznej czy propagandowej, które kierowały królem przy
wyborze antycznego aparatu gloryfikacji władzy jako własnego instrumentu i wzorca, nadal jednak
czekają na ujawnienie konkretne obiekty sztuki starożytnej, jakie ikonografię królewską inspirowały.
Wyjątkiem jest chyba jedynie zespół dzieł sztuki, głównie płaskorzeźb związanych z cesarzem
Trajanem, które przy okazji omawiania zabytków wilanowskich swego czasu wskazano1. Z tym
większym zatem uznaniem powitać należy wszystkie uwagi na temat pierwowzorów antycznych
zawarte w rozprawie o ikonografii Jana III pióra Janiny Ruszczyć, która to praca na pokolenia
stanie się fundamentem dla wszystkich dalszych prac w tej materii2.

W rozprawie tej, po raz pierwszy w naszej historiografii, reprodukowano dwa biusty antyczne
jako pierwowzory królewskiej ikonografii3. Chcemy na tym miejscu zaproponować wzięcie pod
uwagę jeszcze trzeciego (il. 1). Sprawa o tyle jest interesująca, że biust ten znajduje się w Polsce,
i w naszym kraju był zapewne także w XVII w. Dodatkowej pikanterii dodaje fakt, że owa
rzeźba uznana została niedawno przez światowy autorytet w tej dziedzinie za XVI-wieczne fałszerstwo.
Myślę o marmurowym wizerunku Cezara ze zbiorów Zamku Wawelskiego, który opublikował
Eberhardt Paul jako podręcznikowy przykład XVI-wiecznych, włoskich produktów zręcznie wzorowa-
nych na antyku4. Znany, bardzo piękny sztych spółki artystycznej Adriana van Bloemen i Barthollomeusa
Kiliana, jaki powstał w 1685 r. (il. 2), a przedstawiający Króla Jana III jako rzymskiego imperatora —
szczególnie jest bliski biustowi wawelskiemu5. Tak bliski, że nieodparcie nasuwa się myśl o zależności
obu zabytków — o wzorowaniu sztychu na owym pseudoantycznym marmurze. Zgadza się tu wiele
szczegółów — przede wszystkim karacena — rzadkość w rzeźbie portretowej rzymskiej czy na rzymskiej
wzorowanej, a dalej szczegóły zbroi, kształt dekoltu, układ fałd draperii i zapona na lewym
ramieniu — tylko głowę Gorgony zamieniono w oczywisty sposób w wizerunku sztychowanym na
głowę aniołka. Zbieżności te, rzeczywiście zastanawiające i przekonywające, najłatwiej wytłumaczyć
hipotezą, że biust wawelski był w posiadaniu lub w zasięgu wzroku Jana III, oraz że rozkaz
królewski wskazał jakiemuś nadwornemu rysownikowi marmur, wierzono, że antyczny, jako wzór
dla własnego wizerunku. Następnie ów hipotetyczny szkic powędrować musiał w ręce antwerpskiego
rysownika i augsburskiego sztycharza i posłużył jako podkładka, jako inspiracja pięknego sztychu.

1 M. Karpowicz, Sekretne treści warszawskich zabytków, rozdz. Jan III, Trajan i brama w Wilanowie, Warszawa
1981, s. 50- 74.

2 J. Ruszczycówna, Ikonografia Jana III Sobieskiego. Wybrane zagadnienia, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XXVI: 1982, s. 209-307.

3 Ibid., il. 16, 17.

4 E. Paul, Gefiilschte Antike von der Renaissance bis zur Gegenwart, Leipzig 1981, s. 53, il. 26. Prof, dr
Annie Sadurskiej oraz dr Tomaszowi Mikockiemu uprzejmie dziękuję za udostępnienie mi tej publikacji.

5 Chwała i sława Jana III w sztuce i literaturze XVII—XX w. Katalog Wystawy jubileuszowej z okazji trzechsetlecia
odsieczy wiedeńskiej, Warszawa 1983, s. 156, nr 68, il. 40 (J. Mieleszko), tamże literatura.