Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

IZABELLA REJDUCH-SAMKOWA

ZE STUDIÓW NAD JUDAIKAMI
(POLSKIE SREBRNE OPRAWY NA MEGILLA ESTER)

UWAGI WSTĘPNE

Kiedy się podejmuje rozważania nad judaikami w Polsce, jako przedmiot badań nasuwają
się przede wszystkim wyroby ze srebra. W nich to bowiem znalazły szczególny wyraz wszystkie
cechy charakterystyczne dla sztuki żydowskiej, zarówno w dziedzinie formy, ornamentyki, jak
i ikonografii.

Idąc za przyjętym w badaniach nad przedmiotami należącymi do kultury żydowskiej podziałem,
wyróżniamy srebra używane w synagogach oraz w czasie świąt obchodzonych w domu. Na synagogalia
(il. 1) składają się przede wszystkim ozdoby Tory {Klej kodesz): korony, rimmonim, tasy, jady,
różnego rodzaju świeczniki — menory i chanuki, puchary, naczynia na etrog, tace do obrzezania,
wreszcie zachowane w niewielkiej ilości przykłady oprawy na Megilla Ester {Zwój Estery). Megilla
(hebr. — zwój) Ester (hebr. — gwiazda, imię pięknej żydówki) zawiera pisane ręcznie na pergaminie
dzieje Estery, siostrzenicy i wychowanki Mardocheusza, żony Ahaswerusa {Ahaswer hebr. — imię
króla perskiego Kserksesa 485—465), długie dzieje narodu żydowskiego będącego w niewoli perskiej.
Dzięki wpływowi pięknej Estery król oddalił wyrok, przez co ocalił naród żydowski od zagłady
przygotowanej przez Hamana1. Tekst pisany był przeważnie w kolumnach, bogato zdobiony scenami
figuralnymi, a także motywami roślinnymi, architektonicznymi i zwierzęcymi. Zwój przechowywany
był zwykle w srebrnych ozdobnych futerałach w formie walca, z rączką u dołu, służącą do
skręcania pergaminu. Dzieje Estery czytano w czasie święta Pur im (Losów), które wraz ze świętem
Chanuki należą do grupy świąt historyczno-świeckich. Określa się je też mianem półświąt2 lub
karnawałem żydowskim. Święto Purim przypada na miesiąc Adar — Kislew (luty — marzec). Ze
świętem tym związanych jest wiele radosnych uroczystości i zwyczajów. Tekst Megilly czytany
był śpiewnie, zarówno w bóżnicy, jak i w domach.

Zwoje Estery wykonywano na pergaminach różnej szerokości, od ok. pięciu do ok. pięćdziesięciu
cm, stąd też i oprawy srebrne posiadały różne rozmiary. Zasadniczo miały one kształt walca,
choć zdarzały się inne oryginalne rozwiązania, np. w formie ryby, co stanowiło nawiązanie do
nazwy miesiąca Adar^ ; drążek zwoju posiadał ozdobną rączkę i zakończenie. Oprawy te wykonywano
przeważnie ze srebra, niekiedy złocono, a także kameryzowano. Przy ich wykonaniu Żydzi
posługiwali się najczęściej ulubioną przez siebie techniką — filigranem. Powszechnie stosowano też
trybowanie, a dla podniesienia walorów artystycznych grawerunek, a także niello oraz emalie.
Oprawy na zwoje pokrywano dekoracją złożoną z motywów roślinnych, wstęg, ornamentów geometrycz-
nych, a nawet — zwłaszcza w 2. połowie XIX w. — ozdabiano scenami figuralnymi, nawiązującymi
do treści zwoju. Katalogi zagranicznych zbiorów i kolekcji publikują oprawy na Megillę pochodzące

1 Zwój Estery jest jedyną liturgiczną księgą żydowską, gdzie nie występuje imię Boga; por. R. Kruger, Die
Kunst der Synagogę, Lipsk 1966, s. 90.

2 R. Lilientalowa, Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości, Kraków 1919, s. 1; por. M. Naimska,
Judaizm i święta żydowskie, „Znak", R. XXXV: 1983, nr 339, 340, s. 259.

3 R. D. Bernett, Catalogue of the Jewish Muséum, London 1974. s. LXI.