Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

RENATA HENOCH-MARENDZIUK

NIE ZACHOWANE ZABUDOWANIA DUCHACKIE
NA PLACU ŚWIĘTEGO DUCHA W KRAKOWIE

Zabudowania duchackie na placu Świętego Ducha w Krakowie usytuowane były w pn.-wsch.
krańcu miasta, w zakolu murów miejskich, tak jak zalecała reguła — z dala od siedzib ludzkich,
w pobliżu bieżącej wody. W ich skład wchodziły następujące budynki: szpital Św. Ducha,
kościół pod tym wezwaniem, klasztory duchaków i duchaczek, szkoła, zabudowania gospodarcze,
a także ściśle związane z wymienionymi budynkami — kościół Św. Krzyża i szpital Św. Rocha
tzw. scholarów. Z tak bogatego zespołu zachowały się niestety tylko kościół Św. Krzyża, szpital
Św. Rocha i d. klasztor Duchaczek. Najważniejsza jego część, szpital Duchaków z kościołem
Św. Ducha i klasztorem, zwane — dzięki swej wielkości i znakomitości — hospitale magnum,
wskutek nieszczęśliwego zrządzenia losu została z końcem XIX w. zburzona, by ustąpić miejsca
nowemu teatrowi, obecnie Teatrowi im. Juliusza Słowackiego.

Jedyną pełną monografią całego zespołu jest książka Stanisława Tomkowicza1. Inne mówią
głównie o opiece nad chorymi w szpitalu, o jego organizacji, uposażeniu, historii2. Zawierają
natomiast znacznie mniej wiadomości o kościele Św. Ducha i klasztorze Duchaków.

Niniejsze opracowanie będzie próbą odtworzenia wyglądu tych budynków, a także zmian w tym
wyglądzie na podstawie publikacji, materiałów archiwalnych i ikonograficznych.

Zabudowania duchackie powstały w 1244 г., kiedy to bp Jan Prandota przeniósł duchaków3,
ze względu na bezpieczeństwo, z Prądnika pod Krakowem w obręb murów miejskich, oddając
im istniejący już kościół Św. Krzyża. O wyglądzie tych zabudowań nic nie wiemy nad to, że
były one pierwotnie drewniane, później natomiast, na skutek bogatych zapisów, stopniowo zostały
wzniesione z „palonej cegły"4. W 1528 r. pożar, który objął znaczną część miasta, od Nowej
Bramy aż po Kleparz, zniszczył całkowicie zabudowania duchackie wraz z wszelkimi dotyczącymi
tego zgromadzenia dokumentami. Na prośbę przełożonego duchaków Jana z Raciborza bp Piotr
Tomicki, po przesłuchaniu świadków, odtworzył niektóre dokumenty dotyczące praw, majątków
i dochodów szpitala, a król Zygmunt Stary w 1530 r. potwierdził ów przywilej innowacyjny5.

1 S. Tomkowicz, Zabytki budownictwa m. Krakowa 1, Szpital Św. Ducha., Kraków 1892.

2 J.T. Głębocki, Zakłady ku ulżeniu cierpieniom bliźnich obecnie w Krakowie istniejące z krótką wzmianką
o dawniejszych, a dziś już nie istniejących instytucjach tego rodzaju, Kraków 1852; L. Wachholz, Szpitale krakowskie
1220—1920, t. 1 i 2, Kraków 1921 i 1923; S. Piekarczyk, Początki miejskiej opieki społecznej w średniowiecznym
Krakowie, Kraków 1952; K. Antosiewicz, Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim szpitalu Św. Ducha 1220—1741),
„Roczniki Humanistyczne", t. XXVI: 1978, z. 2, s. 35- 79.

3 Duchacy — klasztor założony przy szpitalu w Montpellier w 2. połowie XII w. przez Gwidona. Duchacy
przeżywają w XI—XVI w. rozkwit swojej działalności. Wojny religijne w XVI w. spowodowały upadek zakonu. Duchacy
polscy zostali sprowadzeni z Wiednia w 1203 r. przez bpa Fulco. Przez bpa Iwona Odrowąża umieszczeni w Prądniku
pod Krakowem, skąd w 1244 r. przeniesieni przez bpa Jana Prandotę w obręb murów miejskich. Po klasztorze
krakowskim powstają dalsze: w 1282 r. w Kaliszu, w 1296 r. w Sławkowie, w 1312 r. wraz ze szpitalem w Sandomierzu,
w XVI w. w Stawiszynie, w XVII w. w Wisznicach. Duchacy mieli na celu powszechną, dla wszystkich dostępną
opiekę nad potrzebującymi pomocy — chorymi, ubogimi, niechcianymi lub osieroconymi dziećmi, kobietami ciężarnymi.
Ich szpitale były zarówno miejscami gdzie leczono, jak i przytułkami.

4 J. Długosz, Liber beneficiorum, III, s. 40.

5 Tomkowicz (op. cit., s. 69) przytacza w całości tekst przywileju innowacyjnego.