DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: "Jaki sens mają te śmieszne potworności?"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0059
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
TADEUSZ JURKOWLANIEC
„JAKI SENS MAJĄ TE ŚMIESZNE POTWORNOŚCI?"
(św. Bernard z Clairvaux, Apologia ad Guillelmum)
W 1973 r. w czasie renowacji wnętrza korpusu kościoła parafialnego Św. Jana w Toruniu
odsłonięto spod grubej warstwy pobiały nieznany kapitel figuralny służki wiązkowej (il. 1).
Wykonana z wapnia gotlandzkiego głowica, mająca ok. 40 cm wysokości, została wmurowana wtórnie
u nasady sklepień nawy południowej, w płd.-zach. filarze międzynawowym, zapewne podczas
przebudowy świątyni w 1. 1468— 1473 К
Kapitel składa się z pięciu wielobocznych trzonów o profilu kielichowym, ujętych wysokimi,
profilowanymi impostami i — od dołu — gierowaną listwą. Na każdym trzonie znajduje się
plastyczne w trzech czwartych wyobrażenie, kolejno od lewej :
1. Stwór z ludzką głową nakrytą spiczastym kapeluszem, takim jaki został narzucony Żydom
przez IV Sobór Laterański (1215 г.), i z korpusem ptaka brodzącego — czapli lub żurawia (il. 2, 3).
2. Hybryda o korpusie ptaka i o głowie mnicha, z której zsuwa się kaptur (il. 2—4).
3. Dwunożne monstrum o korpusie pokrytym gadzią łuską, z wężowym ogonem i z łbem kozła lub
kozy, kąsające własną pierś, która wraz z brzuchem jest wyrzeźbiona na kształt twarzy ludzkiej
(il. 2, 4, 5).
4. Syrena z głową pięknej kobiety na długiej szyi hybrydy o zwierzęcym zadzie pokrytym
pomarszczoną, błoniastą skórą i łapach zakończonych rybim ogonem (il. 2, 5).
5. Zwierzę fantastyczne, przypuszczalnie smok, które trzyma w pysku sztywno wyciągniętą (śniętą?)
rybę (il. 2, 5).
Mimo drobnych ubytków dzieło przetrwało w dobrym stanie. Znaczniejszemu zniszczeniu uległo
tylko przedstawienie smoka (?) na piątym trzonie kapitela.
Liczba trzonów głowicy oraz ich rozmieszczenie świadczą, że spoczywały na niej żebra czteropo-
lowego sklepienia krzyżowo-żebrowego z łukami tarczowymi. Taki system sklepień zastosowano
w korpusie II kościoła Św. Jana w Toruniu — wznoszonym od końca XIII w. do najdalej 1330 r.2 — lecz
wynik zestawienia przekroju kapitela z rzutami filarów międzynawowych i półfilarów w nawach
bocznych nakazywałby odrzucić przypuszczenie, że interesujące nas dzieło pochodzi z fary toruńskiej.
0 jego związku z kościołem II świadczą jednak rezultaty analizy porównawczej hybryd na głowicy
1 symboli ewangelistów na zwornikach w środkowym przęśle chóru, wykonanych w okresie budowy
świątyni, zapewne ok. 1310— 1320 r.3 I tak twarz anioła (symbol św. Mateusza) na zworniku
(il. 6) oraz oblicza kobiety i mnicha na kapitelu (il. 1, 4, 5) — o subtelnym, miękkim modelunku —
mają ten sam owal i zbliżone proporcje. Bez mała identyczny jest sposób opracowania włosów,
ust o wąskich wargach, partii migdałowych oczu czy cienkiego nosa o nieznacznie rozszerzonych
chrapkach. Imitacyjny, nie pozbawiony niuansów sposób przedstawiania rzeczy świadczy, że artysta
1 A. Semrau, Forschungen zur Baugeschichte der Johanniskirche in Thorn von 1250 bis 1500, „Mitteilungen des
Coppernicus-Vereins fur Wissenschaft und Kunst zu Thorn", 21: 1913, s. 46 — 49.
2 T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980, s. 74.
3 T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach (mpis.), Warszawa 1982, s. 94—96.
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
TADEUSZ JURKOWLANIEC
„JAKI SENS MAJĄ TE ŚMIESZNE POTWORNOŚCI?"
(św. Bernard z Clairvaux, Apologia ad Guillelmum)
W 1973 r. w czasie renowacji wnętrza korpusu kościoła parafialnego Św. Jana w Toruniu
odsłonięto spod grubej warstwy pobiały nieznany kapitel figuralny służki wiązkowej (il. 1).
Wykonana z wapnia gotlandzkiego głowica, mająca ok. 40 cm wysokości, została wmurowana wtórnie
u nasady sklepień nawy południowej, w płd.-zach. filarze międzynawowym, zapewne podczas
przebudowy świątyni w 1. 1468— 1473 К
Kapitel składa się z pięciu wielobocznych trzonów o profilu kielichowym, ujętych wysokimi,
profilowanymi impostami i — od dołu — gierowaną listwą. Na każdym trzonie znajduje się
plastyczne w trzech czwartych wyobrażenie, kolejno od lewej :
1. Stwór z ludzką głową nakrytą spiczastym kapeluszem, takim jaki został narzucony Żydom
przez IV Sobór Laterański (1215 г.), i z korpusem ptaka brodzącego — czapli lub żurawia (il. 2, 3).
2. Hybryda o korpusie ptaka i o głowie mnicha, z której zsuwa się kaptur (il. 2—4).
3. Dwunożne monstrum o korpusie pokrytym gadzią łuską, z wężowym ogonem i z łbem kozła lub
kozy, kąsające własną pierś, która wraz z brzuchem jest wyrzeźbiona na kształt twarzy ludzkiej
(il. 2, 4, 5).
4. Syrena z głową pięknej kobiety na długiej szyi hybrydy o zwierzęcym zadzie pokrytym
pomarszczoną, błoniastą skórą i łapach zakończonych rybim ogonem (il. 2, 5).
5. Zwierzę fantastyczne, przypuszczalnie smok, które trzyma w pysku sztywno wyciągniętą (śniętą?)
rybę (il. 2, 5).
Mimo drobnych ubytków dzieło przetrwało w dobrym stanie. Znaczniejszemu zniszczeniu uległo
tylko przedstawienie smoka (?) na piątym trzonie kapitela.
Liczba trzonów głowicy oraz ich rozmieszczenie świadczą, że spoczywały na niej żebra czteropo-
lowego sklepienia krzyżowo-żebrowego z łukami tarczowymi. Taki system sklepień zastosowano
w korpusie II kościoła Św. Jana w Toruniu — wznoszonym od końca XIII w. do najdalej 1330 r.2 — lecz
wynik zestawienia przekroju kapitela z rzutami filarów międzynawowych i półfilarów w nawach
bocznych nakazywałby odrzucić przypuszczenie, że interesujące nas dzieło pochodzi z fary toruńskiej.
0 jego związku z kościołem II świadczą jednak rezultaty analizy porównawczej hybryd na głowicy
1 symboli ewangelistów na zwornikach w środkowym przęśle chóru, wykonanych w okresie budowy
świątyni, zapewne ok. 1310— 1320 r.3 I tak twarz anioła (symbol św. Mateusza) na zworniku
(il. 6) oraz oblicza kobiety i mnicha na kapitelu (il. 1, 4, 5) — o subtelnym, miękkim modelunku —
mają ten sam owal i zbliżone proporcje. Bez mała identyczny jest sposób opracowania włosów,
ust o wąskich wargach, partii migdałowych oczu czy cienkiego nosa o nieznacznie rozszerzonych
chrapkach. Imitacyjny, nie pozbawiony niuansów sposób przedstawiania rzeczy świadczy, że artysta
1 A. Semrau, Forschungen zur Baugeschichte der Johanniskirche in Thorn von 1250 bis 1500, „Mitteilungen des
Coppernicus-Vereins fur Wissenschaft und Kunst zu Thorn", 21: 1913, s. 46 — 49.
2 T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980, s. 74.
3 T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach (mpis.), Warszawa 1982, s. 94—96.