DOI Artikel:
Krassowski, Witold: W sprawie kryzysu pojęcia stylu i kategorii stylów historycznych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0033
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
WITOLD KRASSOWSKI
W SPRAWIE KRYZYSU POJĘCIA STYLU
I KATEGORII STYLÓW HISTORYCZNYCH
W nowszym piśmiennictwie naukowym „często można znaleźć opinie, że pojęcia stylowe przeszły
w ostatnich dziesięcioleciach głęboki kryzys"1 oraz, że kryzys przeżywają również kategorie stylów
historycznych2. Wyraz „styl" ma znaczenie niejedno również w słownictwie fachowym historyków
sztuki; zastanawiając się nad istotą kryzysu pojęć stylowych trzeba zatem rozważyć te znaczenia,
by stwierdzić, czy ów kryzys dotyczy ogółu pojęć stylowych, czy tylko ich określonej grupy.
Na początku ubiegłego wieku znaczenie nazwy „styl" było u nas w zasadzie takie jak łacińskiej
nazwy „stilus". „Stylem" nazywano „sposób wyrażania myśli słowem albo piórem"3; „stylem albo
piórem" — „sposób wysłowienia tego wszystkiego, z czego składa się mowa"4. A i jeszcze
w 1812 r. Samuel Linde zanotował, że „przeniesiono [...] to słowo do znaczenia różnego rodzaju
w mówieniu i pisaniu"5. Wzorem retorów antycznych w ramach tak rozumianego stylu rozróżniano
jego rodzaje: „styl prosty", „styl wysoki" i „styl średni"; tę listę uzupełniano „stylem historycznym",
„stylem listownym" oraz „stylem właściwym różnym rodzajom poezji". Wyodrębniano nadto style tych
pisarzy „wyższych talentem", którzy „swemu tłumaczeniu myśli nadają pewną właściwą cechę" —
mówiono więc пр. o „stylu Cycerona" i „stylu Demostenesa". Zwracano również uwagę na to, że
stylowi pewną cechę mogą nadać „obyczaje nawet i charakter powszechny narodu; czasem fizyczne
położenie krainy sprawuje podobny skutek: wiemy czemu się styl wschodni od innych różni, jaki
sposób mówienia stylem lakonicznym nazywamy"6.
W tym samym okresie jednak Goethe przypisywał wyrazowi „styl" znaczenie zgoła odmienne:
nazywał „stylem" najwyższy stopień sztuki, który może ona osiągnąć dzięki m. in. wytworze-
niu sobie języka ogólnego. Wtedy, gdy człowiek „sam sobie tworzy język, aby to, co od-
czuł w duszy, wyrazić potem na swoją modłę", powstaje nie „styl", lecz „maniera", będąca
„pośrednim stopniem" pomiędzy „prostym naśladownictwem" a „stylem"7. Przedmiotem rozwa-
żań Goethego było malarstwo, zaliczane wtedy u nas wraz z rzeźbą, architekturą, tańcem,
sztycharstwem i „wyższym ogrodnictwem" do „sztuk malujących"8. Ale i ówcześni literaturoznawcy,
zajmujący się zagadnieniami „sztuk mówiących", tj. poezji oraz wymowy9, wartościowali dodatnio
1 P. Skubiszewski, Elementy metodologii, [w:] Wstęp do historii sztuki, t. I, Warszawa 1973, s. 281.
2 J. Białostocki, Pojęcia i kierunki, [w:] Wstęp..., [jw.], s. 207; przedr. w: J. Białostocki, Refleksje i syntezy
ze świata sztuki, Warszawa 1978. s. 19.
3 I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, [w:] Dzieła Ignacego Krasickiego
pierwsze zupełne wydanie, t. XVI, Warszawa 1832, s. 68.
4 J. Sniadecki, O logice i retoryce, [w:] Pisma rozmaite Jana Śniadeckiego, t. III, Wilno 1818, s. 195.
5 S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. V, wyd. II, Lwów 1859, s. 493 (1812 r. jest rokiem dedykacji tego tomu).
6 E. Słowacki, Uwagi powszechne nad językami, naturą pisania i postaciami mowy, [w:] Eu7ebiu<:7a Słowackiego
dzieła z pozostałych rękopismów ogłoszone, t. I, Wilno 1826, s. 212.
7 J. W. Goethe, Einfache Nachamung der Natur, Manier, StU, „Der Deutsche Merkur", luty 1789, przel. A. Palińska
[w:] Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700— 1870, wybr. E. Grabska i M. Poprzęcka, Warszawa 1974, s. 224, 225.
8 E. Słowacki, Teorya smaku w dziełach sztuk pięknych, [w:] Euzebiusza Słowackiego dzieła..., t. I, s. 5 i 1.
9 Ibid., s. 5.
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
WITOLD KRASSOWSKI
W SPRAWIE KRYZYSU POJĘCIA STYLU
I KATEGORII STYLÓW HISTORYCZNYCH
W nowszym piśmiennictwie naukowym „często można znaleźć opinie, że pojęcia stylowe przeszły
w ostatnich dziesięcioleciach głęboki kryzys"1 oraz, że kryzys przeżywają również kategorie stylów
historycznych2. Wyraz „styl" ma znaczenie niejedno również w słownictwie fachowym historyków
sztuki; zastanawiając się nad istotą kryzysu pojęć stylowych trzeba zatem rozważyć te znaczenia,
by stwierdzić, czy ów kryzys dotyczy ogółu pojęć stylowych, czy tylko ich określonej grupy.
Na początku ubiegłego wieku znaczenie nazwy „styl" było u nas w zasadzie takie jak łacińskiej
nazwy „stilus". „Stylem" nazywano „sposób wyrażania myśli słowem albo piórem"3; „stylem albo
piórem" — „sposób wysłowienia tego wszystkiego, z czego składa się mowa"4. A i jeszcze
w 1812 r. Samuel Linde zanotował, że „przeniesiono [...] to słowo do znaczenia różnego rodzaju
w mówieniu i pisaniu"5. Wzorem retorów antycznych w ramach tak rozumianego stylu rozróżniano
jego rodzaje: „styl prosty", „styl wysoki" i „styl średni"; tę listę uzupełniano „stylem historycznym",
„stylem listownym" oraz „stylem właściwym różnym rodzajom poezji". Wyodrębniano nadto style tych
pisarzy „wyższych talentem", którzy „swemu tłumaczeniu myśli nadają pewną właściwą cechę" —
mówiono więc пр. o „stylu Cycerona" i „stylu Demostenesa". Zwracano również uwagę na to, że
stylowi pewną cechę mogą nadać „obyczaje nawet i charakter powszechny narodu; czasem fizyczne
położenie krainy sprawuje podobny skutek: wiemy czemu się styl wschodni od innych różni, jaki
sposób mówienia stylem lakonicznym nazywamy"6.
W tym samym okresie jednak Goethe przypisywał wyrazowi „styl" znaczenie zgoła odmienne:
nazywał „stylem" najwyższy stopień sztuki, który może ona osiągnąć dzięki m. in. wytworze-
niu sobie języka ogólnego. Wtedy, gdy człowiek „sam sobie tworzy język, aby to, co od-
czuł w duszy, wyrazić potem na swoją modłę", powstaje nie „styl", lecz „maniera", będąca
„pośrednim stopniem" pomiędzy „prostym naśladownictwem" a „stylem"7. Przedmiotem rozwa-
żań Goethego było malarstwo, zaliczane wtedy u nas wraz z rzeźbą, architekturą, tańcem,
sztycharstwem i „wyższym ogrodnictwem" do „sztuk malujących"8. Ale i ówcześni literaturoznawcy,
zajmujący się zagadnieniami „sztuk mówiących", tj. poezji oraz wymowy9, wartościowali dodatnio
1 P. Skubiszewski, Elementy metodologii, [w:] Wstęp do historii sztuki, t. I, Warszawa 1973, s. 281.
2 J. Białostocki, Pojęcia i kierunki, [w:] Wstęp..., [jw.], s. 207; przedr. w: J. Białostocki, Refleksje i syntezy
ze świata sztuki, Warszawa 1978. s. 19.
3 I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, [w:] Dzieła Ignacego Krasickiego
pierwsze zupełne wydanie, t. XVI, Warszawa 1832, s. 68.
4 J. Sniadecki, O logice i retoryce, [w:] Pisma rozmaite Jana Śniadeckiego, t. III, Wilno 1818, s. 195.
5 S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. V, wyd. II, Lwów 1859, s. 493 (1812 r. jest rokiem dedykacji tego tomu).
6 E. Słowacki, Uwagi powszechne nad językami, naturą pisania i postaciami mowy, [w:] Eu7ebiu<:7a Słowackiego
dzieła z pozostałych rękopismów ogłoszone, t. I, Wilno 1826, s. 212.
7 J. W. Goethe, Einfache Nachamung der Natur, Manier, StU, „Der Deutsche Merkur", luty 1789, przel. A. Palińska
[w:] Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700— 1870, wybr. E. Grabska i M. Poprzęcka, Warszawa 1974, s. 224, 225.
8 E. Słowacki, Teorya smaku w dziełach sztuk pięknych, [w:] Euzebiusza Słowackiego dzieła..., t. I, s. 5 i 1.
9 Ibid., s. 5.