Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

JERZY BARANOWSKI

SYNAGOGA W ŁASZCZOWIE

W centrum Łaszczowa, dziś niewielkiej lubelskiej osady, zachowały się ruiny synagogi. Obecnie
stan zdewastowania budynku jest jeszcze bardziej zaawansowany niż ten, jaki widać na fotografii
z 1966 r. (il. 3). Na zdjęciu H. Levittouxa zamieszczonym w Ziarnie w 1906 r. (il. 1),
a także na fotografii z 1928 r. (il. 2) budynek synagogi łaszczowskiej prezentuje się nad wyraz
okazale. Jego bryła, wielkość, proporcje i architektoniczna dekoracja elewacji południowej, bo od
tej strony pokazują go obydwie fotografie, przywodzą na myśl raczej ozdobne pawilony zamykające
półkoliście rozchylające się skrzydła XVIII-wiecznych pałaców lub wolno stojące budowle ogrodowe
z owego stulecia aniżeli znane nam przykłady architektury murowanych synagog polskich.

Powodów odmienności formy architektonicznej bożnicy łaszczowskiej upatrywać należy m. in.
w jej nietypowej, jak dla budownictwa żydowskich domów modlitwy, historii. Związana jest ona
integralnie z dziejami osady, które z racji niedostatku materiałów źródłowych nie sposób dziś
jednoznacznie wyjaśnić.

Metryka Łaszczowa sięga połowy XV w.1. Założycielem osady był w owym czasie mazowiecki
ród Łaszczów. Jeden z jego przedstawicieli — Aleksander Łaszcz z Tuczap. kasztelan czerski i pod-
komorzy bełski, uzyskuje w 1549 r. prawa miejskie z nadania króla Zygmunta Augusta2. On
również wznosi zamek i otacza miasto wałami z dwiema murowanymi bramami.

Według niezbyt potwierdzonych danych, w 2. połowie XVI w. miasto przechodzi w posiadanie
dysydenckiej rodziny Gorajskich3. Staje się wówczas żywym ośrodkiem kalwińskim4 (znajdować
się w nim miał zbór oraz drukarnia założona w 1561 r. przez Daniela z Łęczycy, czynna
do 1630 r.)\

Jeśli informacje o Gorajskich są prawdziwe, miasto musiało ponownie powrócić w posiadanie
Łaszczów, na początku bowiem XVIII w. właścicielem jest Józef Łaszcz, biskup sufragan chełmiński,
potem sufragan koadiutora kijowskiego6. Po śmierci biskupa w 1748 r. miasto staje się własnością
jego siostrzenicy Anny Potockiej, żony Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego.
Po nich dziedziczy syn. Stanisław Szczęsny Potocki, od którego odkupują go Gembarzewscy.
W 1842 r. Łaszczów stanowi własność wdowy po Franciszku Łukowskim, majorze wojsk polskich,
za którego czasów klasztor skasowanego wówczas zakonu jezuitów przebudowany został na pałac".

Miasto niszczone było wiekokrotnie, w tym bardzo poważnie podczas wojen szwedzkich
w 1702 г., a także później w latach 1915, 1939, 1944. Zniszczenia, upadek ekonomiczny i znaczne
zubożenie ludności w XIX w. sprawiły, iż Łaszczów utracił prawa miejskie w 1870 r.

1 K. Kutrzebianka, Katalog zabytków sztuki w Polsce, woj. lubelskie, pow. tomaszowski, 1954- 1955, rkps IS PAN;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII: Dawne woj. lubelskie, pod red. R. Brykowskiego i Ewy Smulikowskiej,
z. 17: Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982. s. 27.

- Ibid.

x Ibid.

4 (Kalwiński bądź ariański). Rozbieżność pomiędzy Kat. zab. sztuki a hasłem w Słowniku geograficznym Królestwa
Polskiego, Warszawa 1884, t. V. s. 606.

5 Katalog zabytków sztuki... oraz Słownik geograficzny...

6 Katalog zabytków sztuki____ s. 29.

7 Ibid., s. 28.