DOI Artikel:
Sulerzyska, Teresa: Prawda i historia: z gdańskiej grafiki ilustracyjnej XVII w
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0243
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
TERESA SULERZYSKA
PRAWDA I HISTORIA.
Z GDAŃSKIEJ GRAFIKI ILUSTRACYJNEJ XVII W.
Pierwszym dziełem, jakie opublikował znany gdański księgarz i wydawca, Jerzy Forster, zaczynając
w 1643 r. swą blisko dwudziestoletnią ożywioną działalność edytorską, poświęconą w znacznej
mierze propagowaniu dzieł polskich pisarzy historycznych i politycznych, było wznowienie Annales
Stanisława Orzechowskiego, jednego z najwybitniejszych publicystów XVI w., z dołączonym na końcu
Żywotem Piotra Kmity napisanym prawdopodobnie przez Stanisława Górskiego1. Cenne źródłowo
Kroniki, ukończone w 1554 г., dotyczą głównie czterech pierwszych lat panowania Zygmunta
Augusta, od 1548 do 1552 г., a zawierają m. in. teksty mów wygłoszonych przez różne osobistości.
Nowa edycja, o poręcznym formacie 12°, tłoczona najprawdopodobniej w Holandii, została
wyposażona w piękną szatę typograficzną — nadmienia o niej Forster w dedykacji adresowanej
do wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego: „hunc tantum virum, eleganti typo rursus
animatum" — i w rytowaną kartę tytułową, którą próbowano łączyć z Jeremiaszem Falckiem (il.
1). Centralnym motywem tego niewielkiego miedziorytu (104 x59 mm pł.) jest personifikacja Prawdy
umieszczona ponad tablicą z tytułem książki, wypełniającą dolną część ryciny. Kompozycja nie
nawiązuje więc do treści Kronik, ale przez dobór odpowiedniej alegorii zawiera charakterystykę
wartości dzieła, wyraża jego ocenę, którą miała zachęcić czytelnika do lektury2.
Prawda została wyobrażona w postaci nagiej kobiety osłoniętej tylko draperią wokół bioder,
siedzącej na kuli ziemskiej na tle nieba z obłokami, ze stopami opartymi na tablicy z tytulaturą.
W prawej dłoni unosi ona promieniste słońce, lewą przytrzymuje otwartą księgę i gałąź palmową.
Wizerunek ten jest zgodny z jednym z opisów Prawdy w Iconologii Cesarego Ripy, z wprowadzeniem
zmiany jedynie w usytuowaniu globu, który powinien znajdować się pod prawą stopą kobiety
określonej tam jako „bellissima donna"3. Z towarzyszącej temu opisowi wzorcowej ilustracji
drzeworytowej (il. 2) przejął autor miedziorytu z 1643 r. częściowo pozę stojącej tam postaci
i układ pozostałych atrybutów. Spośród pięciu sposobów przedstawiania Prawdy podanych przez
Ripę, wariant wykorzystany do ryciny z Kronik, potraktowany najbardziej wyczerpująco i opatrzony
ilustracją, był najszerzej rozpowszechniony w sztuce. W długim komentarzu, z powołaniem się na róż-
nych pisarzy od czasów starożytnych, autor szczegółowo uzasadnia nadanie tej personifikacji
takiej postaci4. Występuje w niej ona także we wcześniejszych przekazach plastycznych, jak np.
w sygnetach genewskiego księgarza i drukarza Pierre Saint-André, używanych od 1575 r. (il. 3)5.
1 Annales Stanislai Orichovi Okszi. Adjunximus vitam Pétri Kmitae, Dantisci, Apud Georgium Forsterum, 1643.
— Egz. Bibl. Uniw. Warsz. 28.20.3.3616. Pierwsze wyd. ukazało się w 1611г.
2 Рог. M. Komża, Zdobione karty tytułowe. (Wprowadzenie do typologii na przykładzie siedemnastowiecznej książki
gdańskiej), „Studia o Książce", t. 8, Wrocław 1978, s. 63. il. 7.
3 С. Ripa, Della piu che novissima iconologia, Padova 1630, cz. 3, s. 168, 169, il. na s. 169.
4 Ibid., s. 169, 170. Zob. też G. de Tervarent, Attributs et symboles dans l'art profane 1450—1600, t. II,
Genève 1959, szp. 251 (Livre, poz. XV), szp. 356 (Soleil, poz. I).
5 Znane są trzy warianty sygnetu z postacią nagiej Prawdy, nie przesłoniętej draperią, z identycznymi atrybutami
jak u Ripy. Zob. P. Heitz, Genfer Buchdrucker- und Verlegerzeichen im XV, XVI und XVII Jahrhundert, Strassburg
1908, s. 2, 3, poz. 3-5.
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
TERESA SULERZYSKA
PRAWDA I HISTORIA.
Z GDAŃSKIEJ GRAFIKI ILUSTRACYJNEJ XVII W.
Pierwszym dziełem, jakie opublikował znany gdański księgarz i wydawca, Jerzy Forster, zaczynając
w 1643 r. swą blisko dwudziestoletnią ożywioną działalność edytorską, poświęconą w znacznej
mierze propagowaniu dzieł polskich pisarzy historycznych i politycznych, było wznowienie Annales
Stanisława Orzechowskiego, jednego z najwybitniejszych publicystów XVI w., z dołączonym na końcu
Żywotem Piotra Kmity napisanym prawdopodobnie przez Stanisława Górskiego1. Cenne źródłowo
Kroniki, ukończone w 1554 г., dotyczą głównie czterech pierwszych lat panowania Zygmunta
Augusta, od 1548 do 1552 г., a zawierają m. in. teksty mów wygłoszonych przez różne osobistości.
Nowa edycja, o poręcznym formacie 12°, tłoczona najprawdopodobniej w Holandii, została
wyposażona w piękną szatę typograficzną — nadmienia o niej Forster w dedykacji adresowanej
do wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego: „hunc tantum virum, eleganti typo rursus
animatum" — i w rytowaną kartę tytułową, którą próbowano łączyć z Jeremiaszem Falckiem (il.
1). Centralnym motywem tego niewielkiego miedziorytu (104 x59 mm pł.) jest personifikacja Prawdy
umieszczona ponad tablicą z tytułem książki, wypełniającą dolną część ryciny. Kompozycja nie
nawiązuje więc do treści Kronik, ale przez dobór odpowiedniej alegorii zawiera charakterystykę
wartości dzieła, wyraża jego ocenę, którą miała zachęcić czytelnika do lektury2.
Prawda została wyobrażona w postaci nagiej kobiety osłoniętej tylko draperią wokół bioder,
siedzącej na kuli ziemskiej na tle nieba z obłokami, ze stopami opartymi na tablicy z tytulaturą.
W prawej dłoni unosi ona promieniste słońce, lewą przytrzymuje otwartą księgę i gałąź palmową.
Wizerunek ten jest zgodny z jednym z opisów Prawdy w Iconologii Cesarego Ripy, z wprowadzeniem
zmiany jedynie w usytuowaniu globu, który powinien znajdować się pod prawą stopą kobiety
określonej tam jako „bellissima donna"3. Z towarzyszącej temu opisowi wzorcowej ilustracji
drzeworytowej (il. 2) przejął autor miedziorytu z 1643 r. częściowo pozę stojącej tam postaci
i układ pozostałych atrybutów. Spośród pięciu sposobów przedstawiania Prawdy podanych przez
Ripę, wariant wykorzystany do ryciny z Kronik, potraktowany najbardziej wyczerpująco i opatrzony
ilustracją, był najszerzej rozpowszechniony w sztuce. W długim komentarzu, z powołaniem się na róż-
nych pisarzy od czasów starożytnych, autor szczegółowo uzasadnia nadanie tej personifikacji
takiej postaci4. Występuje w niej ona także we wcześniejszych przekazach plastycznych, jak np.
w sygnetach genewskiego księgarza i drukarza Pierre Saint-André, używanych od 1575 r. (il. 3)5.
1 Annales Stanislai Orichovi Okszi. Adjunximus vitam Pétri Kmitae, Dantisci, Apud Georgium Forsterum, 1643.
— Egz. Bibl. Uniw. Warsz. 28.20.3.3616. Pierwsze wyd. ukazało się w 1611г.
2 Рог. M. Komża, Zdobione karty tytułowe. (Wprowadzenie do typologii na przykładzie siedemnastowiecznej książki
gdańskiej), „Studia o Książce", t. 8, Wrocław 1978, s. 63. il. 7.
3 С. Ripa, Della piu che novissima iconologia, Padova 1630, cz. 3, s. 168, 169, il. na s. 169.
4 Ibid., s. 169, 170. Zob. też G. de Tervarent, Attributs et symboles dans l'art profane 1450—1600, t. II,
Genève 1959, szp. 251 (Livre, poz. XV), szp. 356 (Soleil, poz. I).
5 Znane są trzy warianty sygnetu z postacią nagiej Prawdy, nie przesłoniętej draperią, z identycznymi atrybutami
jak u Ripy. Zob. P. Heitz, Genfer Buchdrucker- und Verlegerzeichen im XV, XVI und XVII Jahrhundert, Strassburg
1908, s. 2, 3, poz. 3-5.