DOI Artikel:
Lepiarczyk, Józef: Późnobarokowy pałac w Czarkowach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0371
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
JÓZEF LEPIARCZYK
PÓŹNOBAROKOWY PAŁAC W CZARKOWACH
W Czarkowach nad Nidą istniał późnobarokowy pałac, zniszczony w 1914 г.1 Pozostały po nim
tylko wzmianki oraz widoki, zwłaszcza piękne i delikatne rysunki Józefa Mehoffera2, oddające
atmosferę 2. połowy XVIII w. Nie istnieje już także notowany w Katalogu zabytków sztuki frag-
ment lewego ryzalitu bocznego3. Nie znana jest dokładna data powstania i autorstwo obiektu.
Budował go, być może, Jakub Władysław Morstin4 (wojewoda sandomierski, zm. 1729). Później
pałac stał się własnością Radziwiłłów, Steckich i wreszcie Pusłowskich. Ostatnim właścicielem był
Ksawery Pusłowski, rezydujący aż do śmierci5 w swoim pałacu w Krakowie, mieszczącym do
niedawna cenne zbiory sztuki.
Pałac w Czarkowach wznosił się wśród parku na krawędzi skarpy opadającej ku Nidzie.
Poprzedzał go dziedziniec z dwoma parami parterowych oficynek, z których jedynie lewa para
częściowo się zachowała. Od strony zajazdu i ogrodu przed elewacjami stały kamienne rzeźby.
Pałac zbudowany był na planie prostokąta z trzema ryzalitami zarówno od zajazdu, jak i ogrodu.
Identyczne elewacje boków dłuższych oraz krótszych artykułowane były lizenami, ryzality zaś pilastrami
przy narożnikach. Ryzalit środkowy elewacji frontowej zwieńczony był trójkątnym przyczółkiem
z dekoracją rzeźbiarską. Jednoosiowe ryzality boczne posiadały od frontu i od ogrodu półeliptyczne
naczółki.
Całą budowlę nakrywał dach mansardowy z lukarnami. Niskie daszki ryzalitów bocznych wtapiały
się w połać dachu korpusu. Parter pełnił rolę belle étage, a piętro miało charakter mezzanina.
Układ wnętrz nie jest bliżej znany; można go rekonstruować jako dwutraktowy z sienią i salą na osi.
Pod względem formalno-stylistycznym pałac należy do późnego baroku. Świadczą o tym takie
cechy, jak symetria podkreślona dominacją ryzalitów środkowych wyższych i szerszych niż boczne,
z wielkim porządkiem i bogatą dekoracją rzeźbiarską w przyczółkach — od zajazdu o formach
1 T. Szydłowski, Ruiny Polski, Kraków [1919], s. 162, 163, il. 200; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3:
Województwo kieleckie, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski, zinwentaryzowali K. Kutrzebianka,
J. Z. Łoziński i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 15; M. Rostworowski, Rower, „Tygodnik Powszechny", R. 28: 1974,
nr 48, s. 5; obszerny opis przebiegu i okoliczności zniszczenia podaje S. M. Przybyszewski, Cmentarz w Czarkowach,
„Życie Literackie", R. 31 : 1981, nr 44, s. 6; a ostatnio krótką wzmiankę o pałacu w Czarkowach zawarł w swym
artykule E. M. Rostworowski, Dan w obozie pod Winiarami w dniach 2 i 3 maja 1794, „Tygodnik Powszechny",
R. 38: 1984, nr 19, s. 4.
2 Własność syna artysty, dr. Zbigniewa Mehoffera w Krakowie, któremu serdecznie dziękuję za ich udostępnienie.
Rysunki te były wielokrotnie wystawiane: XLV Wystawa Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka" w Salonach Towarzystwa
Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1920, poz. 150 i 151; Katalog XXIII Wystawy Towarzystwa Artystów
Polskich „Sztuka" w Krakowie, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków 1920, poz. 72; Józef Mehoffer. Towa-
rzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, [Katalog ze wstępem W. Kozickiego pt. Twórczość Józefa Mehoffera),
Warszawa 1936, poz. 456 i 457; Józef Mehoffer. Katalog wystawy zbiorowej, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków
1964, poz. 359 i 360. Ponadto fotografia stanu sprzed r. 1914 reprodukowana przy art.: J. Popiel, Karol Hubert
Rostworowski jako człowiek, „Prosto z mostu", R. 5: 1939, nr 30, s. 3.
3 Katalog zabytków...; wizja lokalna w dniu 1 lipca 1984 r. Serdecznie dziękuję mgr. inż. arch. Zbigniewowi
Białkiewiczowi za umożliwienie jej przeprowadzenia.
4 A. Link-Lenczowski (Morsztyn (Morstin) Jakub Władysław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 21, Wrocław
1976, s. 807, 808) nic o tym nie wspomina.
5 Infromacje Ksawerego Pusłowskiego przekazane za pośrednictwem mgr Marii Zakrzewskiej.
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
JÓZEF LEPIARCZYK
PÓŹNOBAROKOWY PAŁAC W CZARKOWACH
W Czarkowach nad Nidą istniał późnobarokowy pałac, zniszczony w 1914 г.1 Pozostały po nim
tylko wzmianki oraz widoki, zwłaszcza piękne i delikatne rysunki Józefa Mehoffera2, oddające
atmosferę 2. połowy XVIII w. Nie istnieje już także notowany w Katalogu zabytków sztuki frag-
ment lewego ryzalitu bocznego3. Nie znana jest dokładna data powstania i autorstwo obiektu.
Budował go, być może, Jakub Władysław Morstin4 (wojewoda sandomierski, zm. 1729). Później
pałac stał się własnością Radziwiłłów, Steckich i wreszcie Pusłowskich. Ostatnim właścicielem był
Ksawery Pusłowski, rezydujący aż do śmierci5 w swoim pałacu w Krakowie, mieszczącym do
niedawna cenne zbiory sztuki.
Pałac w Czarkowach wznosił się wśród parku na krawędzi skarpy opadającej ku Nidzie.
Poprzedzał go dziedziniec z dwoma parami parterowych oficynek, z których jedynie lewa para
częściowo się zachowała. Od strony zajazdu i ogrodu przed elewacjami stały kamienne rzeźby.
Pałac zbudowany był na planie prostokąta z trzema ryzalitami zarówno od zajazdu, jak i ogrodu.
Identyczne elewacje boków dłuższych oraz krótszych artykułowane były lizenami, ryzality zaś pilastrami
przy narożnikach. Ryzalit środkowy elewacji frontowej zwieńczony był trójkątnym przyczółkiem
z dekoracją rzeźbiarską. Jednoosiowe ryzality boczne posiadały od frontu i od ogrodu półeliptyczne
naczółki.
Całą budowlę nakrywał dach mansardowy z lukarnami. Niskie daszki ryzalitów bocznych wtapiały
się w połać dachu korpusu. Parter pełnił rolę belle étage, a piętro miało charakter mezzanina.
Układ wnętrz nie jest bliżej znany; można go rekonstruować jako dwutraktowy z sienią i salą na osi.
Pod względem formalno-stylistycznym pałac należy do późnego baroku. Świadczą o tym takie
cechy, jak symetria podkreślona dominacją ryzalitów środkowych wyższych i szerszych niż boczne,
z wielkim porządkiem i bogatą dekoracją rzeźbiarską w przyczółkach — od zajazdu o formach
1 T. Szydłowski, Ruiny Polski, Kraków [1919], s. 162, 163, il. 200; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3:
Województwo kieleckie, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski, zinwentaryzowali K. Kutrzebianka,
J. Z. Łoziński i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 15; M. Rostworowski, Rower, „Tygodnik Powszechny", R. 28: 1974,
nr 48, s. 5; obszerny opis przebiegu i okoliczności zniszczenia podaje S. M. Przybyszewski, Cmentarz w Czarkowach,
„Życie Literackie", R. 31 : 1981, nr 44, s. 6; a ostatnio krótką wzmiankę o pałacu w Czarkowach zawarł w swym
artykule E. M. Rostworowski, Dan w obozie pod Winiarami w dniach 2 i 3 maja 1794, „Tygodnik Powszechny",
R. 38: 1984, nr 19, s. 4.
2 Własność syna artysty, dr. Zbigniewa Mehoffera w Krakowie, któremu serdecznie dziękuję za ich udostępnienie.
Rysunki te były wielokrotnie wystawiane: XLV Wystawa Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka" w Salonach Towarzystwa
Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1920, poz. 150 i 151; Katalog XXIII Wystawy Towarzystwa Artystów
Polskich „Sztuka" w Krakowie, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków 1920, poz. 72; Józef Mehoffer. Towa-
rzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, [Katalog ze wstępem W. Kozickiego pt. Twórczość Józefa Mehoffera),
Warszawa 1936, poz. 456 i 457; Józef Mehoffer. Katalog wystawy zbiorowej, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków
1964, poz. 359 i 360. Ponadto fotografia stanu sprzed r. 1914 reprodukowana przy art.: J. Popiel, Karol Hubert
Rostworowski jako człowiek, „Prosto z mostu", R. 5: 1939, nr 30, s. 3.
3 Katalog zabytków...; wizja lokalna w dniu 1 lipca 1984 r. Serdecznie dziękuję mgr. inż. arch. Zbigniewowi
Białkiewiczowi za umożliwienie jej przeprowadzenia.
4 A. Link-Lenczowski (Morsztyn (Morstin) Jakub Władysław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 21, Wrocław
1976, s. 807, 808) nic o tym nie wspomina.
5 Infromacje Ksawerego Pusłowskiego przekazane za pośrednictwem mgr Marii Zakrzewskiej.