Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

MIECZYSŁAW ZLAT

DWA NIEZNANE PLANY FORTYFIKACJI GDAŃSKA Z XVII W.

W zbiorze rysunków i rękopisów Walentego Sebischa, znacznie zubożonym w wyniku strat
wojennych 1945 г., ocalały dwa rysunki odnoszące się do Polski, a przedstawiające dwa plany
systemu fortyfikacji Gdańska w 1601 r. i w latach 1635— 1639. Obydwa rysowane są tuszem,
na kartach formatu 41,5x29,5 cm1.

I

Starszy z rysunków (il. 1) łączy w sobie cechy planu (w przedstawianiu zarysu średniowiecz-
nych murów obronnych, nowożytnych bastionów, biegu ciągów wodnych) i widokowego schematu
kreślonego aksonometrycznie (miniaturowej skali baszty, bramy i mosty). Plan nie jest rezultatem
dokładnych pomiarów, ma raczej charakter rysunkowej notatki, wykonanej odręcznie, ale przez
fachowca — jak świadczą trafnie uchwycone proporcje całości i członów oraz starannie odtworzone
szczegóły umocnień. Rysownik nie naniósł na plan skali, podziałki ani legendy. Opatrzył go
natomiast licznymi napisami w języku niemieckim, umieszczonymi bezpośrednio przy miejscach
objaśnianych. Wśród tych napisów wyróżnia się umieszczona pośrodku karty metryczka, złożona
z inicjałowej sygnatury Walentego Sebischa, tytułu {Die Stadt Dantzigk inn Preussen sub élevât,
poli 54 2/3 grad) oraz daty rocznej 1601.

Odręczne napisy ograniczają się z zasady do podania nazwy miejsca względnie budowli.
W paru jednak przypadkach są nieco rozbudowane o lakoniczne objaśnienia. Ich treść jest błaha,
zasługuje wszakże na uwagę ze względu na swój charakter zapisków robionych in situ, które
poświadczają wykonanie rysunku z autopsji. Odnosi się to może nie tyle do objaśnień miejsca
po nie istniejącym zamku krzyżackim („Das Schloss so ist gantz nidergerissen"), ile np. do
najdłuższego z objaśnień mieszczącego się przy lewym górnym rogu, pod oznaczeniem Góry
Gradowej („Das Gebirge Hagelsbergk genannt")2. Dowiadujemy się mianowicie z tego pięcio-
wierszowego napisu, iż z tej właśnie góry zwozi się duże ilości ziemi i piasku na sypane
wały i bastiony — także na bastion oznaczony na planie numerem 3 (Bastion Św. Gertrudy) —
co umocnienia te podwyższa, ale górę — obniża. Żeby już skończyć z napisami dodam, że wszystkie
pozostałe są objaśnieniami bezbłędnymi i precyzyjnymi, które to cechy, jak się okaże, wyróżniają
także sam rysunek.

Plan mieści cały ówczesny obszar Gdańska wraz z Wyspą Spichrzów, ujęty pasem fortyfikacji, a ponadto
schematycznie zaznaczone wzgórza przylegające do miasta od zachodu, a po przeciwległej, wschodniej
stronie — fragment przedmieścia Długie Ogrody, po szpital Św. Barbary. Rysunek objął więc
wszystkie trzy człony przestrzenne Gdańska: Stare Miasto, Główne Miasto i Stare Przedmieście,
jedynie to ostatnie oznaczając napisem. Nie interesowało wszakże rysownika wnętrze, czyli zabudowa
tych członów, lecz wyłącznie zamykająca je rama starszych i nowych fortyfikacji. Dlatego nie

1 Publikowane tu rysunki pochodzą z rękopisu sygn. R 938 (karty 125 i 126), przechowywanego w Dziale Rękopisów
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

2 Sebisch popełnił przy tym błąd, przestawiając na swym planie miejsca Góry Gradowej i Biskupiej Górki.