DOI Artikel:
Jakubowska, Bogna: Motywy z księgi Genezis na kapitelu w malborskim Wielkim Refektarzu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13595#0024
20
BOGNA JAKUBOWSKA
przedstawiania Ewy karmiącej pierworodnego syna z tym odmiennym ujęciem, które wprowadza
większą liczbę potomstwa pierwszych rodziców (od trojga aż po pięcioro w Arentuna) i ukazuje ów
najzwyklejszy sprzęt, jakim była kołyska. Sama treść przedstawienia nie ulega tu zmianie, można
przecież stwierdzić, że dziecko w kołysce i dziecko przy piersi matki to dwoje niemowląt
Niezależnie od dostrzeżonych różnic w obrazowaniu poszczególnych elementów omawianych
kompozycji nie ulega wątpliwości, że mimo to występuje jednorodne rozwiązanie formalne. Głównymi
wyznacznikami tej jednorodności są — dominująca postać Ewy oraz kołyska z dziećmi i figurą
piastującego Kaina. Ta postać tak dalece łączy się z analizowanym tu typem ikonograficznym, że
wydaje się wręcz nieodzowna. I chociaż pojawia się na zasadzie pewnej opozycji do wskazanych
źródeł, jednak na portalu w Gammelgarn zdecydowanie odczuwa się brak figurki Kaina. I brak ten
skłonni jesteśmy tłumaczyć raczej niedostatkiem miejsca w obrębie opracowywanej przez rzeźbiarza
powierzchni aniżeli nieznajomością lapicydy z Gammelgarn pełnej formuły tej kompozycji, zwłaszcza
że — jak o tym świadczy opis miniatury monachijskiej — ta właśnie ikonograficzna formuła
zredagowana została już w sztuce romańskiej.
Znając literackie źródła motywu bliźniąt, można zapytać o źródła obrazowe inspirujące ten wątek
treściowy. W sztukach plastycznych znane są dwa tematy, które mogłyby mieć bliższy związek z
omawianymi dziełami. Są to wyobrażenia Terme i największej z chrześcijańskich cnót — Caritas. Przy
czym Caritas od razu wykluczymy z rozważań, gdyż dziecko stało się jej atrybutem stosowanym
częściej dopiero od XIV w.57 Natomiast symbolika Terrae, matki wszystkiego co żyje, i symbolika
Ewy — matki wszystkich żyjących, dopuszczają paralele, których jedną z konsekwencji jest to, że w
pewnych wypadkach para: Oceanos — Terra została zastąpiona właśnie przez parę: Adam i Ewa.
Należy przypomnieć, że nim jednak to nastąpiło, jedną z form obrazowania Terrae było ukazywanie
jej z dziećmi, przeważnie właśnie z bliźniętami. Jedynie w Psałterzu utrechckim leżąca z rogiem
obfitości Terra otoczona jest aż przez pięcioro dzieci58. Z parą bliźniąt prezentowano ją w dziełach
karolińskich i ottońskich, umieszczając ją obok Oceanosa pod krzyżem Chrystusa. W takim kontekś-
cie oglądamy ją na zabytkach z IX w. — na plakiecie z kości słoniowej z Monachium59 (il. 11) oraz
na karcie Sakramentarza z Metz (il. 12) — poniżej Chrystusa w mandorli, gdzie Terra karmi dwoje
bliźniąt60. Analogiczny motyw powtórzono w końcu XI w. na jednej z kwater drzwi brązowych
kościoła San Zeno w Weronie61 (il. 13). Także z bliźniętami, jednak już starszymi, pokazano tę postać
na karcie Ewangeliarza biskupa Bernewarda z Hildesheim (około 1000 r.)62. Natomiast na rzeźbio-
nych w kości słoniowej plakietach z Londynu (IX/X w.)63 (il. 14) i na nowojorskiej plakiecie
57 M. von Thadden, Die IIconographie der Caritas in der Kunst des Mittelalters, (diss. mpis), Bonn 1951, s. 169—183,
wykazała, że postać karmiącej dwoje dzieci Caritas, jako wcielenie miłości bożej, wywodzi się ze szkoły rzeźbiarskiej Pisanich.
Jako pierwsze dzieło, w którym Caritas wystąpiła w tej właśnie redakcji, wymienia autorka ambonę Giovanniego Pisano w
katedrze w Pizie. Tę formę obrazową przejęli i spopularyzowali uczniowie Giovanniego. Por. też M. В osko vit s, M.
Wellershoff, Caritas, [w:] LChI, t. I, 1968, szp. 349-352.
58 Motyw ten stanowi ilustrację psalmu 101/102, wersetów 20, 21: „albowiem wejrzał z świętej wysokości swojej, Pan z
nieba na ziemię spojrzał, aby wysłuchać wzdychania więźniów, aby rozwiązać synów pomordowanych; aby sławiono imię
Pańskie na Syjonie i chwałę jego w Jeruzalem", por. też K. A. Wirth, Erde, [w:] RDK, z. 55/56 i 57/58, 1965, szp. 1030-1034,
1058 i hasło: Erde, (opr. red.), [w:] LChI, t. I, szp. 657-659; M. von Thadden, op. cit., s. 171-173; Guldan, op. cit., s. 38,
39.
59 Wirth, op. cit., fig. 7.
60 Guldan, op. cit., fig. 12 na s. 247, do tekstu na s. 166.
61 Ibid., fig. 14, do tekstu na s. 167. Podstawowa literatura dla tego zabytku to A. Boeckler, Die Bronzetiïr von San Zeno
in Verona, [и>:] Die friihmittelalterlichen Bronzetiiren, t. III, Marburg 1931; F. Winziger, Das Tor von San Zeno in Verona,
Miinchen 1958. Dalsze przykłady motywu karmiącej Terrae podaje Esche (op. cit., s. 42, przyp. 158). Wymienia tu między
innymi sakramentarz Ms. lat. 1141, fol. 6V z XI w. w Bibliothèque Nationale w Paryż,u oraz reprodukowane u A.
Goldschmidta (Die Elfenbeinskulpturen aus der romanischen Zeit, t. I, Berlin 1914) zabytki oznaczone są numerami: 44, 83, 85
i 163a.
62 Hildesheim, skarbiec katedralny nr 18, wykonany ok. 1010-1020 r. dla kościoła Św. Michała, por. Guldan, op. cit.,
fig. 29, do tekstu na s. 42; S. Beissel, Das heiligen Bemward Evangelienbuch, Hildesheim 1891.
63 Wirth, op. cit., fig. 8 — reprodukcja dolnej partii plakiety.
BOGNA JAKUBOWSKA
przedstawiania Ewy karmiącej pierworodnego syna z tym odmiennym ujęciem, które wprowadza
większą liczbę potomstwa pierwszych rodziców (od trojga aż po pięcioro w Arentuna) i ukazuje ów
najzwyklejszy sprzęt, jakim była kołyska. Sama treść przedstawienia nie ulega tu zmianie, można
przecież stwierdzić, że dziecko w kołysce i dziecko przy piersi matki to dwoje niemowląt
Niezależnie od dostrzeżonych różnic w obrazowaniu poszczególnych elementów omawianych
kompozycji nie ulega wątpliwości, że mimo to występuje jednorodne rozwiązanie formalne. Głównymi
wyznacznikami tej jednorodności są — dominująca postać Ewy oraz kołyska z dziećmi i figurą
piastującego Kaina. Ta postać tak dalece łączy się z analizowanym tu typem ikonograficznym, że
wydaje się wręcz nieodzowna. I chociaż pojawia się na zasadzie pewnej opozycji do wskazanych
źródeł, jednak na portalu w Gammelgarn zdecydowanie odczuwa się brak figurki Kaina. I brak ten
skłonni jesteśmy tłumaczyć raczej niedostatkiem miejsca w obrębie opracowywanej przez rzeźbiarza
powierzchni aniżeli nieznajomością lapicydy z Gammelgarn pełnej formuły tej kompozycji, zwłaszcza
że — jak o tym świadczy opis miniatury monachijskiej — ta właśnie ikonograficzna formuła
zredagowana została już w sztuce romańskiej.
Znając literackie źródła motywu bliźniąt, można zapytać o źródła obrazowe inspirujące ten wątek
treściowy. W sztukach plastycznych znane są dwa tematy, które mogłyby mieć bliższy związek z
omawianymi dziełami. Są to wyobrażenia Terme i największej z chrześcijańskich cnót — Caritas. Przy
czym Caritas od razu wykluczymy z rozważań, gdyż dziecko stało się jej atrybutem stosowanym
częściej dopiero od XIV w.57 Natomiast symbolika Terrae, matki wszystkiego co żyje, i symbolika
Ewy — matki wszystkich żyjących, dopuszczają paralele, których jedną z konsekwencji jest to, że w
pewnych wypadkach para: Oceanos — Terra została zastąpiona właśnie przez parę: Adam i Ewa.
Należy przypomnieć, że nim jednak to nastąpiło, jedną z form obrazowania Terrae było ukazywanie
jej z dziećmi, przeważnie właśnie z bliźniętami. Jedynie w Psałterzu utrechckim leżąca z rogiem
obfitości Terra otoczona jest aż przez pięcioro dzieci58. Z parą bliźniąt prezentowano ją w dziełach
karolińskich i ottońskich, umieszczając ją obok Oceanosa pod krzyżem Chrystusa. W takim kontekś-
cie oglądamy ją na zabytkach z IX w. — na plakiecie z kości słoniowej z Monachium59 (il. 11) oraz
na karcie Sakramentarza z Metz (il. 12) — poniżej Chrystusa w mandorli, gdzie Terra karmi dwoje
bliźniąt60. Analogiczny motyw powtórzono w końcu XI w. na jednej z kwater drzwi brązowych
kościoła San Zeno w Weronie61 (il. 13). Także z bliźniętami, jednak już starszymi, pokazano tę postać
na karcie Ewangeliarza biskupa Bernewarda z Hildesheim (około 1000 r.)62. Natomiast na rzeźbio-
nych w kości słoniowej plakietach z Londynu (IX/X w.)63 (il. 14) i na nowojorskiej plakiecie
57 M. von Thadden, Die IIconographie der Caritas in der Kunst des Mittelalters, (diss. mpis), Bonn 1951, s. 169—183,
wykazała, że postać karmiącej dwoje dzieci Caritas, jako wcielenie miłości bożej, wywodzi się ze szkoły rzeźbiarskiej Pisanich.
Jako pierwsze dzieło, w którym Caritas wystąpiła w tej właśnie redakcji, wymienia autorka ambonę Giovanniego Pisano w
katedrze w Pizie. Tę formę obrazową przejęli i spopularyzowali uczniowie Giovanniego. Por. też M. В osko vit s, M.
Wellershoff, Caritas, [w:] LChI, t. I, 1968, szp. 349-352.
58 Motyw ten stanowi ilustrację psalmu 101/102, wersetów 20, 21: „albowiem wejrzał z świętej wysokości swojej, Pan z
nieba na ziemię spojrzał, aby wysłuchać wzdychania więźniów, aby rozwiązać synów pomordowanych; aby sławiono imię
Pańskie na Syjonie i chwałę jego w Jeruzalem", por. też K. A. Wirth, Erde, [w:] RDK, z. 55/56 i 57/58, 1965, szp. 1030-1034,
1058 i hasło: Erde, (opr. red.), [w:] LChI, t. I, szp. 657-659; M. von Thadden, op. cit., s. 171-173; Guldan, op. cit., s. 38,
39.
59 Wirth, op. cit., fig. 7.
60 Guldan, op. cit., fig. 12 na s. 247, do tekstu na s. 166.
61 Ibid., fig. 14, do tekstu na s. 167. Podstawowa literatura dla tego zabytku to A. Boeckler, Die Bronzetiïr von San Zeno
in Verona, [и>:] Die friihmittelalterlichen Bronzetiiren, t. III, Marburg 1931; F. Winziger, Das Tor von San Zeno in Verona,
Miinchen 1958. Dalsze przykłady motywu karmiącej Terrae podaje Esche (op. cit., s. 42, przyp. 158). Wymienia tu między
innymi sakramentarz Ms. lat. 1141, fol. 6V z XI w. w Bibliothèque Nationale w Paryż,u oraz reprodukowane u A.
Goldschmidta (Die Elfenbeinskulpturen aus der romanischen Zeit, t. I, Berlin 1914) zabytki oznaczone są numerami: 44, 83, 85
i 163a.
62 Hildesheim, skarbiec katedralny nr 18, wykonany ok. 1010-1020 r. dla kościoła Św. Michała, por. Guldan, op. cit.,
fig. 29, do tekstu na s. 42; S. Beissel, Das heiligen Bemward Evangelienbuch, Hildesheim 1891.
63 Wirth, op. cit., fig. 8 — reprodukcja dolnej partii plakiety.