Rocznik Historii Sztuki (18.1990)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVIII
Ossolineum 1990
PL ISSN 0ПМ1Л472

IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA

CYKL OBRAZOWY JACKA MALCZEWSKIEGO

Twórczość malarska Jacka Malczewskiego koncentruje się wokół niewielu tematów, które wciąż
powracają, rozwijane, przekształcane, wzajemnie ze sobą splatane. Wyobraźnia artysty krąży wokół
kilku problemów, ujmując je wciąż od nowa i wciąż inaczej, penetruje odmienne aspekty tych samych
treści, treści do końca nieuchwytnych, bo symbolicznych, dąży do wielostronnego sugerowania
zamiast określania. Mnożenie wariantów i niuansów danego motywu następuje w obrębie serii
obrazów jemu poświęconych. Analiza całokształtu oeuvre Malczewskiego pozwala wyróżnić kilka serii
tematycznych, które, wyłonione w jednorodnej formie, współistnieją i wzajemnie się wzbogacają,
krzyżując i zespalając swoje wątki1.

Inną formułą obrazowania Malczewskiego jest tryptyk. Podobnie jak serie obrazów o wspólnym
temacie, trójdzielna kompozycja jest znamienna dla środków wyrazowych symbolizmu. W XIX-
wiecznym tryptyku część środkowa pełni w stosunku do skrzydeł jednocześnie funkcję nadrzędną,
umotywowaną tradycją, i równorzędną, wynikającą z włączenia wszystkich trzech członów w jeden
ciąg2. Związana z tym oscylacja znaczeń dynamizuje układ treściowy, pobudza nowe kierunki
skojarzeniowe, wzbogaca metaforyczną aluzyjność.

W obrębie serii obrazowych Malczewskiego mieszczą się również cykle, zespoły prac objętych
wspólnym tytułem, ujednoliconych lub bardzo zbliżonych pod względem stylistycznym, formatu dzieł
oraz techniki malarskiej.

Jaka jest struktura tych dziel cyklicznych? Czy można ustalić dla nich wspólne zasady porządko-
wania poszczególnych elementów w ramach jednej całości? Czy można w nich widzieć egzemplifikację
formalno-ekspresyjnych tendencji symbolizmu?

Analiza cyklów „Rusałki" (1887- 1888), „Bajki I" (1902), „Bajki II" (1902-1903), „Zatruta
studnia" (1905-1906) i „Moje życie" (1914-1920) w kolejności chronologicznej wskazuje, że artysta
przechodzi stopniowo od formuły „fabulacyjnej" do układów rozluźnionych, które pozwalają się
hipotetycznie rekonstruować na kilka sposobów3. Wzajemne relacje obrazów nie są w nich ściśle
określone, wątki nie stanowią kolejnych sekwencji rozwijającej się akcji, którą wyjaśnia zewnętrzny
układ odniesienia, np. tekst literacki.

Cykl „Rusałki" tworzą obrazy: Opętany (1887), Boginka w dziewannach (1888), On i ona (1888),
Załaskotany (1888), Topielec w uściskach dziwożony (1888)4. Cykl opatrzony jest komentarzem
autorskim, który porządkuje sceny w ciągu fabularnym:

1. Chłopiec był sobie i pasał świnie.

2. Na pastwiskach widywał jakąś panią, jakiś ideał.

1 Poszczególne serie tematyczne w oeuvre Malczewskiego wyodrębnił, uporządkował i przeanalizował K. Wyka (Thanatos
' Polska, czyli o Jacku Malczewskim, Kraków 1971).

2 Badania nad XIX-wiecznym tryptykiem przeprowadził K. Lankheit, (Das Triptichon ais Pathosformel, Heidelberg 1959).

3 Termin „wyobraźnia fabulacyjna" wprowadził M. Porębski (Witold Wojtkiewicz. 1879-1909, t. 1, Kraków 1976)'
„Charakterystyczne jest dla niej szeregowanie obrazów na zasadzie ich następowania, wynikania, cykliczności [...] nie stroni od
anegdoty, na kształt melodii snuje swoje historie zabawne albo smutne, prawdziwe albo baśniowe".

4 Jacek Malczewski. Katalog wystawy monograficznej, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1968, s. 90 91