DOI Artikel:
Fąfrowicz, Małgorzata: Piasta "malowane dzieje": opowieść o piaśce, zapis historyczno-literacki, pierwowzory i wzorce osobowe bohatera
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13595#0164
160
MAŁGORZATA FĄFROWICZ
Zacieśniając pole badawcze do ukazania funkcjonowania opowieści o królu Piaście na terenie
plastyki, z mitotwórstwem Wyspiańskiego jako osobnym zagadnieniem, nie można jednak pominąć
pobieżnego zaprezentowania rozwoju jego literackiej materii i wzorów osobowych postaci, które, w
formie podania, rozpoczęło się na kartach kronik, potem pism historiograficznych, a od okresu
oświecenia stało się popularnym i chętnie wykorzystywanym tematem literackim. Twórcą toposu
Piasta - „gościnnego oracza", był Gall Anonim6. Jego opis oddaje atmosferę święta i radości,
związaną z ucztą postrzyżynową Ziemowita, na której pojawiają się tajemniczy przybysze, dokonując
rozmnożenia jadła i napoju oraz wygłaszając proroczą wróżbę o królewskiej przyszłości chłopca.
Pierwowzór Piasta — chłopa pracowitego, znalazł swój rodowód w Kronice mistrza Wincentego
Kadłubka i był rozwijany przez innych kronikarzy wielkopolskich. Piast — prosty kmieć — jest
jednocześnie bartnikiem i kołodziejem, ukazanym podczas wykonywania zajęć rolniczych7.
Korzystający z tych przekazów Jan Długosz w taki oto sposób opisał pierwszego polskiego
władcę: „Człowiek obyczajów prostych, o wrodzonej poczciwości, żyjący w ubóstwie, udziela gościny
wysłannikom niebios"8. Podobny wzorzec osobowy prezentują późniejsze kroniki: Marcina'i Joachi-
ma Bielskich9 oraz Marcina Kromera10. Ten ostatni wzbogacił wątek fabularny podania o motyw
wyboru Piasta na króla, stając się twórcą pierwowzoru Piasta „chłopa-króla". W ten oto sposób
doszło do włączenia w zakres opowieści o początkach polskiej państwowości wiary w moc i sił?
tkwiącą w najniższej warstwie społecznej narodu. Również z kronikarskich przekazów pochodzą
informacje dotyczące dokładnego umiejscowienia akcji piastowskiego originis na mapie Polski. Dzięki
tej topografii, nadgoprzańska kraina zyskała rangę mitycznej kolebki Słowiańszczyzny — bajkowego
kraju „początków". Tak oto już kronikarskie zapisy uformowały trzy zasadnicze obrazy Piasta:
„gościnnego oracza", „kmiecia i rzemieślnika pracowitego", „chłopa-króla" — pierwowzory dla
dalszych przekształceń na terenie literatury i plastyki.
Oświecenie zaliczyło do historii tylko te zdarzenia, które opierały się na wiarygodnych źródłach. Z
tego powodu wszelkie opowieści dotyczące legendarnych dziejów Polski stały się, w formie filozofi-
czno-moralizatorskiej powiastki, tematem literackim. Przysłowiowy wiek rozumu spopularyzował
wzór Piasta — kmiecia pracowitego, założyciela dynastii. Protoplasta królewskiego rodu był również
jedną z niewielu postaci legendarnych, które oszczędziła racjonalna krytyka11. Nawet cyniczny biskup
Krasicki ukazał go jako uczciwego, pracowitego, gospodarnego i rozumnego chłopa — bohatera bajki
narodowej — hojnego dla potrzebujących, które to zalety zapewniły mu tron12. Wprowadzając
czynnik rozumu jako wartość nadrzędną i decydującą przy wyborze słowiańskiego kmiecia na króla, z
pominięciem ingerencji „boskiej mocy", przekształcił wzorzec osobowy „chłopa pracowitego —
rodzica królów" w duchu doby reform i naprawy Rzeczypospolitej. Pod koniec XVIII i na początku
XIX w. pod wpływem utopijnego światopoglądu Rousseau doszło do stworzenia sielankowo-arkadyj-
skiej wizji wsi. Na fali tych prądów złączono dwa pierwowzory: Piasta — gościnnego, świątecznego
oracza (Gall Anonim) z Piastem — pracowitym chłopem (Kadłubek) i utworzono nowy topos W
postaci Piasta — „reprezentanta ludu", skupiał on w sobie wszystkie pozytywne cechy tej warstwy
społecznej. Był też zgodny z antyfeudalnym programem Kuźnicy Kołłątajowskiej, który zalecał
przywrócenie chłopom wolności odebranej im ongiś wbrew prawu natury i przyznanie statusu
pełnoprawnych obywateli państwa13. Zabieg ten miał na celu wyzwolenie ogromnego zasobu twór-
6 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przekl. R. Gródecki, wstęp i орг. M. Plezia, Bibl. Naród., seria I, Wrocław 1965, s.
15.
I Mistrza Wincentego Kronika polska, tłum. K. Abgarowicz i B. Kiirbis, Warszawa 1974, s..93 i in.
8 J. Długosz, Kronika polska, przekł. K. Mecherzyński, t. I, Kraków 1867, s. 83.
9 M. i J. Bielscy, Kronika polska, Kraków 1597, s. 15.
10 M. Kromer, Kronika 1555, przekł. M. Biażanowski, [w:] Zbiór dziejów Polski, t. III, Warszawa 1767.
II Np. I. Krasicki dokonał krytyki Popiela w: „Myszeida" poemat heroikomiczny, wyd. w 1775 г., Mikołaja? Doświadcz yń-
skiego przypadki, wyd. w 1775 г., Zbiór potrzebnych wiadomości, wyd. w 1781. Utwory te zawiera wyd. w Warszawie w 1954 r. t.
III Pism wybranych I. Krasickiego. Wandę, Lecha i Krakusa skrytykował I. Krasicki w: Historia, opr. i wstęp M. Klimowicz,
Warszawa 1956.
12 I. Krasicki, Dzieła, t. VII, Warszawa 1829, s. 34.
13 Kuźnica Kollątajowska, Wybór źródeł, орг. B. Leśniodorski, Wrocław 1949, s. 33.
MAŁGORZATA FĄFROWICZ
Zacieśniając pole badawcze do ukazania funkcjonowania opowieści o królu Piaście na terenie
plastyki, z mitotwórstwem Wyspiańskiego jako osobnym zagadnieniem, nie można jednak pominąć
pobieżnego zaprezentowania rozwoju jego literackiej materii i wzorów osobowych postaci, które, w
formie podania, rozpoczęło się na kartach kronik, potem pism historiograficznych, a od okresu
oświecenia stało się popularnym i chętnie wykorzystywanym tematem literackim. Twórcą toposu
Piasta - „gościnnego oracza", był Gall Anonim6. Jego opis oddaje atmosferę święta i radości,
związaną z ucztą postrzyżynową Ziemowita, na której pojawiają się tajemniczy przybysze, dokonując
rozmnożenia jadła i napoju oraz wygłaszając proroczą wróżbę o królewskiej przyszłości chłopca.
Pierwowzór Piasta — chłopa pracowitego, znalazł swój rodowód w Kronice mistrza Wincentego
Kadłubka i był rozwijany przez innych kronikarzy wielkopolskich. Piast — prosty kmieć — jest
jednocześnie bartnikiem i kołodziejem, ukazanym podczas wykonywania zajęć rolniczych7.
Korzystający z tych przekazów Jan Długosz w taki oto sposób opisał pierwszego polskiego
władcę: „Człowiek obyczajów prostych, o wrodzonej poczciwości, żyjący w ubóstwie, udziela gościny
wysłannikom niebios"8. Podobny wzorzec osobowy prezentują późniejsze kroniki: Marcina'i Joachi-
ma Bielskich9 oraz Marcina Kromera10. Ten ostatni wzbogacił wątek fabularny podania o motyw
wyboru Piasta na króla, stając się twórcą pierwowzoru Piasta „chłopa-króla". W ten oto sposób
doszło do włączenia w zakres opowieści o początkach polskiej państwowości wiary w moc i sił?
tkwiącą w najniższej warstwie społecznej narodu. Również z kronikarskich przekazów pochodzą
informacje dotyczące dokładnego umiejscowienia akcji piastowskiego originis na mapie Polski. Dzięki
tej topografii, nadgoprzańska kraina zyskała rangę mitycznej kolebki Słowiańszczyzny — bajkowego
kraju „początków". Tak oto już kronikarskie zapisy uformowały trzy zasadnicze obrazy Piasta:
„gościnnego oracza", „kmiecia i rzemieślnika pracowitego", „chłopa-króla" — pierwowzory dla
dalszych przekształceń na terenie literatury i plastyki.
Oświecenie zaliczyło do historii tylko te zdarzenia, które opierały się na wiarygodnych źródłach. Z
tego powodu wszelkie opowieści dotyczące legendarnych dziejów Polski stały się, w formie filozofi-
czno-moralizatorskiej powiastki, tematem literackim. Przysłowiowy wiek rozumu spopularyzował
wzór Piasta — kmiecia pracowitego, założyciela dynastii. Protoplasta królewskiego rodu był również
jedną z niewielu postaci legendarnych, które oszczędziła racjonalna krytyka11. Nawet cyniczny biskup
Krasicki ukazał go jako uczciwego, pracowitego, gospodarnego i rozumnego chłopa — bohatera bajki
narodowej — hojnego dla potrzebujących, które to zalety zapewniły mu tron12. Wprowadzając
czynnik rozumu jako wartość nadrzędną i decydującą przy wyborze słowiańskiego kmiecia na króla, z
pominięciem ingerencji „boskiej mocy", przekształcił wzorzec osobowy „chłopa pracowitego —
rodzica królów" w duchu doby reform i naprawy Rzeczypospolitej. Pod koniec XVIII i na początku
XIX w. pod wpływem utopijnego światopoglądu Rousseau doszło do stworzenia sielankowo-arkadyj-
skiej wizji wsi. Na fali tych prądów złączono dwa pierwowzory: Piasta — gościnnego, świątecznego
oracza (Gall Anonim) z Piastem — pracowitym chłopem (Kadłubek) i utworzono nowy topos W
postaci Piasta — „reprezentanta ludu", skupiał on w sobie wszystkie pozytywne cechy tej warstwy
społecznej. Był też zgodny z antyfeudalnym programem Kuźnicy Kołłątajowskiej, który zalecał
przywrócenie chłopom wolności odebranej im ongiś wbrew prawu natury i przyznanie statusu
pełnoprawnych obywateli państwa13. Zabieg ten miał na celu wyzwolenie ogromnego zasobu twór-
6 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przekl. R. Gródecki, wstęp i орг. M. Plezia, Bibl. Naród., seria I, Wrocław 1965, s.
15.
I Mistrza Wincentego Kronika polska, tłum. K. Abgarowicz i B. Kiirbis, Warszawa 1974, s..93 i in.
8 J. Długosz, Kronika polska, przekł. K. Mecherzyński, t. I, Kraków 1867, s. 83.
9 M. i J. Bielscy, Kronika polska, Kraków 1597, s. 15.
10 M. Kromer, Kronika 1555, przekł. M. Biażanowski, [w:] Zbiór dziejów Polski, t. III, Warszawa 1767.
II Np. I. Krasicki dokonał krytyki Popiela w: „Myszeida" poemat heroikomiczny, wyd. w 1775 г., Mikołaja? Doświadcz yń-
skiego przypadki, wyd. w 1775 г., Zbiór potrzebnych wiadomości, wyd. w 1781. Utwory te zawiera wyd. w Warszawie w 1954 r. t.
III Pism wybranych I. Krasickiego. Wandę, Lecha i Krakusa skrytykował I. Krasicki w: Historia, opr. i wstęp M. Klimowicz,
Warszawa 1956.
12 I. Krasicki, Dzieła, t. VII, Warszawa 1829, s. 34.
13 Kuźnica Kollątajowska, Wybór źródeł, орг. B. Leśniodorski, Wrocław 1949, s. 33.