Rocznik Historii Sztuki (18.1990)

300

IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA

8. Jacek Malczewski, Moje życie, tryptyk, 1911 — 1912, olej

skrzydła nawiązuje do aktualnych nadziei i realiów polityczno-społecznych w odzyskującej wolność
ojczyźnie. Sceny części prawej projektują losy artysty w przyszłość, w rzeczywistość pośmiertną23.

W zakładanej strukturze tryptykowej następuje spiętrzenie opozycji i analogii między poszczegól-
nymi obrazami. W sferze sensów oparta jest ona na antytezie dwóch motywów: opuszczenia i
powrotu do rodzinnego domu. Motyw pierwszy dominuje w części środkowej, poświęconej sztuce.
Występuje w dwóch wersjach: wyjścia artysty w świat pod przewodnictwem muzy i porwania artysty
przez postacie ze świata sztuki. Dwa warianty porwania stanowią w ramach centralnej partii układu
łącznik między kontrastującymi wątkami jawnego odejścia i tajemniczego powrotu twórcy-narratora
do domu. Opozycyjny motyw powrotu rozbudowują części boczne, przy czym lewe skrzydło w swych
dwóch wariantach powrotu w wymiarze rzeczywistym, społeczno-politycznym, jest przeciwstawione
prawemu, utworzonemu przez dwa warianty powrotu w wymiarze transcendentnym.

W proponowanej strukturze cyklu następuje zderzenie w różnych planach znaczeniowych kategorii
„początku" i „końca". Zostają sobie przeciwstawione perspektywa przeszłości i przyszłości artysty i
narodu, rozpoczęcie i zakończenie wędrówki przez życie utożsamione z twórczym działaniem artysty-
cznym. Takiemu kontrastowaniu nadaje siłę wyrazu znamienne dla symbolistycznych środków
wyrazowych wariantowe rozwijanie poszczególnych wątków tematycznych24.

Osobisty charakter części poświęconej relacjom SZTUKA — artysta uwypukla wprowadzenie
autoportretowo ujętej postaci narratora, o aparycji odpowiadającej okresowi powstania dzieł. Te
cztery obrazy, odniesione zasadniczo do przeszłości, łączy niejednorodny splot wewnętrznych czasów
narracji. Z istotami fantastycznymi współistnieją tu osoby artyście bliskie, żyjące w okresie malowania
cyklu, a także dawno zmarłe. Spotykają się one w wymiarze wizji artystycznej, nadrealnym świecie
wyzwolonym od chronologicznego porządku.

Gra opozycji i analogii tematycznych i ekspresyjnych oraz przybliżona kolejność powstawania
obrazów pozwalają wyróżnić w obrębie cyklu trzy substruktury: dwa tryptyki i łączący je w
nadrzędny układ tryptykowy dyptyk25. Tryptyk I tworzą obrazy: Powrót (1914), Wyjście w świat
(1915) i Moja dusza (1917), tryptyk II; Corona Imperialis (1918), Powrót-oczekiwanie (1917) i Powrót na
marach (1918). Dwie późniejsze prace Uprowadzenie (1920) i Porwanie (1919) wiążą w artystyczno-

23 Podobne rozpięcie skali czasów między przeszłością a przyszłością występuje w namalowanym w latach 1911 — 1912
tryptyku „Moje życie" (il. 8). Retrospektywna część środkowa o narodowowyzwoleńczej wymowie ukazuje scenę z dzieciństwa
artysty, umiejscowioną w dworze w Wielgiem. Przesianie ideowe lewego skrzydła, w którym pobrzmiewa nuta autoironii, opiera
się na analogii między wędrówką przez życie a brnięciem przez bioto. Wprowadza tym samym zarówno odniesienie do
przeszłości, jak i ponadczasowe uogólnienie. Umieszczone na prawym skrzydle wyobrażenie powrotu starca do rodzinnego
domu, w którym oczekuje go alegoryczna postać śmierci, projektuje losy artysty w przyszłość (interpretacja tryptyku: Heydel,
Jacek Malczewski..., s. 190—192).

24 W symbolistycznym układzie tryptykowym wyraźniejsze przedstawienie idei następuje dzięki zastosowaniu wariacji tej
samej wypowiedzi lub metaforycznego uzupełnienia (Hofstà'tter, Symbolizm, s. 133).

25 Wydaje się, że uwarunkowana symbolistyczną postawą i wyobraźnią Malczewskiego struktura dzieła cyklicznego
determinowała, w sposób dla artysty świadomy lub podświadomy, sam proces kreacyjny. Malowane w przeciągu sześciu lat
obrazy rozbudowywały poszczególne jej elementy nie tyle w jakimś określonym porządku chronologicznym, ile na zasadzie
stopniowego wzbogacania i dopełniania pewnej całości.